گونه شناسي خانه‌هاي تاريخي در بافت قديم شهر اردبيل

Typology of Historical Houses in the Old Part of Ardabil

1 2 3 2 4 . يكي از عناصر اصلي باقي‌مانده از بافت كهن شهر اردبيل، خانه‌هاي تاريخي است. با توجه به شيوۀ زندگي و رشد شهر‌نشيني در طي ساليان اخير، بسياري از اين بناها تخريب و يا در معرض نابودي قرار گرفته‌اند. با توجه به اين امر، معرفي و گونه‌شناسي خانه‌هاي تاريخي شهر اردبيل و عناصر كالبدي و نگرش‌هاي فرهنگي و اجتماعي بر ساخت آن‌ها ضروري است. روش تحقيق به‌صورت تاريخي-تحليلي بوده و گرد‌آوري اطلاعات برپايۀ مطالعات كتابخانه‌اي و ميداني است. پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ‌گويي به اين پرسش‌هاست؛ از نظر كالبدي خانه‌هاي اين شهر را به چند گونه مي‌‌توان تقسيم كرد؟ چه ويژگي‌هايي بر ساختار كلّي آن‌ها تأثيرگذار بوده‌اند؟ نتايج پژوهش حاضر دسته‌بندي خانه‌هاي تاريخي شهر براساس ويژگي‌هاي پلان و شكل حياط، جهت‌گيري بنا و تالار اصلي، مشخصات سردر خانه‌ها و نحوۀ ورود به فضاهاي مختلف بنا، اهميت بازشوها و نسبت اندازۀ آن‌ها، مصالح و سازۀ و تزئينات به‌كار رفته در آن‌ها است. بر اين‌اساس مي‌توان آن‌ها را از لحاظ گونه‌شناسي به چهار دسته تقسيم‌بندي كرد: دورۀ قاجار با فرم درون‌گرايي، شامل گونۀ اول: خانه‌هايي با طرح حياط صليبي‌شكل با بافت فشرده و تودرتو، گونۀ دوم: خانه‌‌هاي چند قسمتي با چند حياط و يا نماي اصلي، در دو مورد در كنار فضاهاي تجاري. گونۀ سوم: خانه‌هايي با طرح ايوان‌‌دار با داشتن تناسب بازشوي بزرگ. گونۀ چهارم: در دورۀ پهلوي اول با فرم برون‌گرايي، بناهايي با استقرار تودۀ حجمي در يك سمت بالاتر از سطح حياط، با تأكيدبر اهميت به نماي بيروني بنا؛ هم‌چنين الگوهاي فرهنگي و اجتماعي مانند: توجه بر رعايت اصل محرميت در قسمت‌هاي مختلف بنا، تفكيك فضاهاي ساختماني در مقياس عظيم با دارا بودن فضاي عمومي، خصوصي و خدمه و در مقياس كوچك‌تر، به‌صورت بناهايي با آذين‌بندي زياد و يا ساده نشان از رتبه‌بندي اجتماعي صاحب‌خانه‌ها مي‌رساند. در خانه‌هاي دورۀ پهلوي در الگوهاي فرهنگي و اجتماعي تغييرات عمده‌اي به‌وجود آمد، الگوبرداري از معماري غربي؛ در مواردي چون: حذف حياط اندروني، توجه به تزئينات بيروني بنا و استفاده از پله‌هاي داخلي به‌صورت آشكار و برروي محور مياني خانه قابل‌مشاهده است.

The present study intends to introduce the historical houses in Ardabil and analyze the typology, cultural, and social attitudes towards their construction. The research method is historical-analytical and data collection is based on library and field studies. The present study seeks to answer the following questions: How many types are the houses? What features have influenced the overall structure of the houses in this area? The results of the research on the classification of historical houses are as follows: The characteristics of the plan and shape of the courtyard, the orientation of the building and the main hall, the characteristics of the house entrances and how to enter different parts of the building, the importance of open parts and light ports and their size ratio, materials and structures they used. Typologically, they are divided into four categories: Qajar period with an introverted form, The first type of typology: houses with a cross-shaped courtyard design with a compact and nested texture, the second type: houses with porch design, with proportionality of a Large opening, the third type: multi-part houses with several courtyards with main view. Fourth type: In the period of first Pahlavi with form of extroversion, buildings whose space density is on one side above the level of the courtyard; emphasizing the importance of the exterior of the building. The results of this study also show that cultural and social patterns such as; paying attention to the principle of privacy in different parts of the building, the separation of building spaces on a large scale into public, private and crew space, and on a small scale, with lavish or simple decorations, shows the social ranking of homeowners. In the houses of the Pahlavi period, there were major changes in cultural and social patterns. Imitation of the West in cases such as the removal of the inner courtyard and the use of interior stairs can be clearly seen of the house.