مطالعه خصوصيات بارز معماري و ساختاري در بناي موسوم به «خانه فرمانده قشون» ارگ بم

Study of Prominent Architectural and Structural Features in a Building Called “Khaneh Farmandeh Qoshon” of Bam Citadel

مجموعۀ ارگ بم، يكي از آثار شاخص معماري و شهرسازي تاريخي ايران به‌شمار مي‌رود. اين مجموعه شامل دو بخش‌ «شارستان» و «حاكم‌نشين» است. يكي از بناهاي مهم حاكم‌نشين، عمارت «خانۀ فرمانده قشون» است كه در وراي حصار سوم قرار گرفته است. باوجود وقوع زمين‌لرزۀ سال 1382 ه‍.ش. بخش‌هاي قابل‌توجه‌اي از اين عمارت آسيب نديدند يا نسبت به عرصۀ عمومي مجموعۀ ارگ بم كمتر تخريب شدند. با وجودي كه پس از آن رخداد طبيعي توجه ويژه‌اي به‌بررسي ويژگي‌هاي معماري، شهرسازي و باستان‌شناسي ارگ بم شد و پژوهش‌هايي نيز به‌انجام رسيد، اين عمارت و زمان ساخت و ويژگي‌هاي معماري و ساختاري آن، ناشناخته باقي‌مانده‌ است؛ از اين‌روي پژوهش پيشِ‌رو كوشيده است با مطالعات ميداني و كتابخانه‌اي و با تفسير و تحليل يافته‌ها با بهره‌گيري از رهيافت موسوم به تاريخي به مطالعۀ اين عمارت بپردازد. پرسش‌هاي پژوهش عبارتند: 1- خانۀ فرمانده قشون در چه زماني ساخته شده است؟ 2- اين عمارت از چه ويژگي‌هاي معماري بهره‌مند است؟ يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهند توليد مصالح مرغوب كه با تركيب بهينۀ خاك رس و چسبانندۀ مناسب به فرآوري مطلوب خشت انجاميده، باعث شده كه ساختارهاي معماري كمتر آسيب ببيند. اين مهم در كنار دستورهاي نيارشي مناسب ازجمله بهره‌گيري از بستر صخره‌اي حاكم‌نشين در برخي از قسمت‌ها و اتخاذ شيوه‌اي كارآمد در طراحي و اجراي برخي از عناصر معماري و نحوۀ انتقال نيروهاي وارده بر آن‌ها در جرزها و دهانه‌هاي كناري، از دلايلي هستند كه برخي از ساختارها را در مقابل نيروهاي مخرب زمين‌لرزه با واكنش مناسب همراه ساختند. خانۀ فرمانده قشون از معدود عماراتي است كه جهت جغرافيايي ساختمانش برخلاف راستاي شرقي-غربي عموم واحدهاي معماري، شمالي-جنوبي است؛ دليل اين‌امر، به‌ساختمان برج تاريخي‌ كهن‌تري بازمي‌گردد كه عمارت بر فرازش ساخته شد؛ چون در پناه ساختار بلند حاكم‌نشين قرار گرفته است، همانند بناي سربازخانه و اصطبل حكومتي از مخاطرات باد معروف «سياه» كه وزشي شمالي-جنوبي دارد، در امان ماند. قراين تاريخي و شواهد معماري نشان مي‌دهند كه اين عمارت در سال‌هاي پس از رخداد تحصن دوم «آقاخان محلاتي» در سال 1258 هـ.ق. ساخته شده است.

Arg-e Bam, is one of the most important works of architecture and urban engineering of Iran’s history. The complex consists of two parts: Sharestan (downtown) and Hakem-neshin (governor’s seat). A significant monument of the governor’s seat is the “Commander-in-Chief’s house”, which lies beyond the third fence. Despite the earthquake of 2003, significant parts of the house were not damaged or less demolished compared to the vast area of Arg-e Bam. After the earthquake the architectural, urban, and archaeological features of Bam received special attention and some research has been completed. However, the house, its chronology, architectural and structural features remained unknown. Therefore, the present research aims to study the house through fieldwork and library studies; also interpreting and analyzing the findings through historical method. The results indicate the production of high quality materials which is made up of a suitable mix of clay and adhesives, resulted in the optimal processing of clay. This led to the less damage to the architectural structures. In addition, proper architectural orders like utilizing the dominant rock bed of the governor’s seat and adopting an efficient way of designing and executing some of the architectural elements and the way of transferring the forces applied to them in the piers and side openings, are some other reasons which leads to the effective reaction to the destructive earthquake forces. The Commander-in-Chief’s house is one of the few buildings to be geographically opposed to the east-west direction of most the architectural units. It has a north-south direction due to the construction of an older historic tower which the house erected on top of it. Being sheltered by the governor’s seat, like the barracks (Sarbaz-Khaneh) and the government stables (Establ-e-shahi), it was safe from the damages of the famous “black” storm blowing north-south. Historical and architectural evidence show that the building was built in 1258 AH in the years after the second sit-in of Agha Khan-e- Mahallati.