بررسي و مطالعۀ محوطه‌هاي پيش ‌از ‌تاريخ (دوران مس‌ و‌ سنگ و عصر مفرغ) شهرستان قلعه ‌گنج (بخش چاه دادخدا)

Archaeological Survey of Chalcolithic and Bronze Age Sites in Southern Jazmourian, Qal’eh Ganj Chahdadkhoda District

شهرستان قلعه ‌گنج در جنوب استان كرمان، در مرز استان سيستان‌ و بلوچستان و هرمزگان قرار دارد. نخستين فصل بررسي و شناسايي اين شهرستان در سال 1395 ه‍.ش. صورت‌ پذيرفت و درپي آن، 66 محوطه و اثر كه دربر گيرندۀ بازه‌هاي زماني پارينه‌سنگي تا سدۀ اخير هستند، شناسايي شد؛ در پژوهش حاضر تلاش بر اين است كه محوطه‌هاي دوران مس‌ و سنگ و عصر مفرغ به ‌صورت جداگانه از لحاظ گاه نگاري و پراكندگي استقراري و پيوندهاي فرهنگي با مناطق همجوار مورد بررسي و تحليل قرار گيرند. وجود شواهد گاه نگاري مطلق از اين دوران در نزديك‌ترين مناطق همجوار، برخلاف دوره‌هاي پيشين و سپ سين، كمك شاياني به اين تحليل‌ها مي‌نمايد. در پژوهش حاضر، نخست، مجموع‌ سطحي محوطه‌هاي دوران مس ‌و سنگ و عصر مفرغ با توجه به‌ روش تطبيقي و مقايسه‌اي مورد گاهنگاري قرار گرفته و همچنين پيوندهاي فرهنگي آن‌ها با نواحي مجاور مشخص‌شده است. بر اساس گاه نگاري مقايسه‌اي انجام‌شده، محوطه‌هاي مس ‌و سنگ به‌ ترتيب معرف دوره‌هاي فرهنگي يحيي Va محوطوط‌آباد I و علي‌آباد در جنوب‌شرق ايران هستند. مطالعۀ سفال‌هاي سطحي به‌ دست آمده از كليۀ محوطه‌هاي عصر مفرغ نشانگر پيوندهاي فرهنگي اين منطقه با كناره‌هاي شرقي جازموريان (تپۀ بمپور)، حوضۀ هليل‌رود (تپۀ كنارصندل جنوبي) و درۀ صوغان (تپه‌يحيي) است. اجزا و ساختار نمايان و مشهود محوطه‌هاي عصر مفرغ به اشكال متفاوت معماري سنگ‌چين در نواحي كوهستاني برخلاف تپه‌هاي واقع‌ در دشت، مبناي مناسبي را با توجه به داده‌هاي سطحي در پيشنهاد كاركردهايي مانند: گورستان، فضاهاي مسكوني و احتمالاً ساختارهاي مرتبط با مديريت آب و كشاورزي براي اين محوطه‌ها فراهم مي‌نمايد. محدودۀ زماني پيشنهادي براي محوطه‌هاي اين دوره با توجه به شيوۀ گاه نگاري مقايسه‌اي، اواخر هزارۀ چهارم تا نيمۀ نخست هزارۀ دوم قبل‌ از ميلاد است. محوطه‌هاي يادشده به ‌صورت پيوسته از كوهپايه‌هاي جنوبي جازموريان تا ارتفاعات شمالي خليج‌فارس گسترش مي‌يابند كه با توجه به نحوۀ پراكندگي‌شان و تعيين موقعيت راهبردي مكان قرارگيري آن‌ها به ‌عنوان حدمياني و پيوند دهندۀ ناحيۀ بمپور با پس‌كرانه‌هاي خليج‌فارس، فرضيۀ نقش تنگه‌ها و رودهاي فصلي به‌ عنوان گذرگاه و پل‌هاي ارتباطي بين دو ناحيۀ يادشدۀ مطرح مي‌شود. نتايج تحقيق حاضر، بيانگر نقشِ واسطه‌اي ناحيۀ مورد بررسي در پيوند فرهنگي بين نواحي شرقي جازموريان و حوضۀ هليل‌رود در دوران مس ‌و سنگ و عصر مفرغ است.

Qal’eh Ganj is situated on the south of Kerman province, on the border of Sistan & Baluchistan and Hormozgan provinces. The first season of archaeological survey of this area has been carried out in 2016. This survey resulted in discovery of 66 archaeological localities dating from Palaeolithic to Islamic periods. In the present article, we try to determine cultural connection of study area with surrounding regions and it is the reason that we can present a relative dating for the prehistoric sites (Chalcolithic and Bronze Age sites). Based on the comparative dating, chalcolithic sites encompass two periods of fifth and fourth millennium BC that introduce cultural periods of southeastern Iran, respectively, Yahya VA, Mahtoutabad I and Aliabad. The Study of surface data from Bronze Age sites indicate a cultural connection between southern Jazmurian to areas of Halilrud Basin (Konar Sandal south), Soghun valley (Tepe Yahya) and Eastern Jazmurian (Bampur Tepe) and include a time range from late fourth millennium to early second millennium BC. There were found various stone structures in Bronze Age sites which suggests different functions including graves, residential spaces and water management systems. Based on dispersal of the Bronze Age sites and their strategic location as a connection between Bampur area and Persian Gulf, It assumes that the seasonal rivers and straits have had a role in bridging the two mentioned areas. The results of this research introduce the study area as an intermediate area for cultural linking between the eastern regions of Jazmourian and Halilrud Basin at Bronze Age and Chalcolithic period.