گونه ‌شناسي قلعه‌هاي اشكاني و ساساني شمال خراسان و تعيين جايگاه سياسي و اجتماعي منطقه بر اساس تعاملات فرهنگي آن

Typology of Parthian and Sassanid Forts in Northern Khorasan and Determining the Position of the Region Based on its Cultural Interactions

خراسان، علاوه‌ بر اهميت جغرافيايِ سياسي، به ‌عنوان كانون شكل‌گيري حكومت اشكانيان و سپس حضور مقتدر ساسانيان همراه با توسعه و حفظ قلمرو از تهاجمات اقوام شرقي، از اهميت زيادي در دوران تاريخي برخوردار بوده است. بررسي‌هاي باستان‌ شناختي در بخش مياني گذرگاه كپه‌داغ-‌آلاداغ در شمال خراسان منجر به شناسايي محوطه‌هاي گوناگوني از دو دورۀ اشكاني و ساساني شد. در ميان تپه‌ها و محوطه‌هاي بررسي‌شده، شانزده ساختار معماري در قالب «تپه‌قلعه» و «قلعه» شناسايي شدند. شناخت كاركرد و نقش اجتماعي اين قلعه‌ها در بستر تاريخي‌ خود مي‌تواند بر طرف ‌كنندۀ برخي از ابهامات تاريخي باشند؛ در نتيجه در اين مقاله با طرح پرسش‌هايي چون: معماري قلعه‌سازي در دوران اشكاني و ساساني چگونه بوده است؟ چگونه مي‌توان بر اساس ويژگي‌هاي معماري و يافته‌هاي فرهنگي، گاهنگاري نسبي براي قلعه‌ها ارائه داد؟ قلعه‌ها را بر اساس ويژگي‌هاي جغرافيايي و معماري به چند دسته مي‌توان گروه‌بندي كرد؟ فرم و شكل قلعه‌ها تأثيري در نقش كاركردي آن‌ها داشته است؟ محدودۀ جغرافيايي مورد مطالعه در بستر تاريخي اشكاني و ساساني از چه جايگاه سياسي و اجتماعي در ساختار حكومتي برخوردار بوده است؟ سعي‌شده به اين پرسش‌ها پاسخ داده شود. در اين پژوهش ابتدا با روش‌هاي ميداني اطلاعات گردآوري و سپس با استفاده از روش استدلال عقلاني-قياسي به پردازش و تحليل اطلاعات پرداخته مي‌شود. مهم‌ترين نتايج اين پژوهش تشخيص ويژگي‌ها، تفاوت‌ها و شباهت‌هاي معماري قلعه‌ها با يكديگر و سپس مقايسۀ آن‌ها با ديگر نمونه‌هاي مشابه در داخل و خارج از مرزهاي ايران بود كه منجر به شناخت بيشتر در خصوص سبك‌هاي قلعه‌سازي و گروه‌بندي آن‌ها در اين منطقه گرديد. در اين پژوهش، علاوه ‌بر شناسايي قلعه‌‌ها و شناخت ويژگي‌هاي معماري آن‌ها، با بهره‌مندي از علوم ميان‌رشته‌اي چون: سنجش از راه دور، مطالعات زيست‌بوم و چگونگي پراكنش قلعه‌ها از يكديگر، پيشنهاداتي درخصوص نقش سياسي-اجتماعي محدودۀ مورد مطالعه به ‌عنوان آخرين سرحد دسترسي به فلات مركزي ايران ارائه مي‌گردد.

Greater Khorasan, which is now divided into six countries, in addition to its geopolitical importance, have great historical importance due to the formation of the Parthian State and then the powerful presence of the Sassanid Empire along with the expansion of territory and protection of borders against the invasion of the Eastern nations. Despite these reasons, there is little information on past events in the area in the historical and archaeological sources. Iranian Khorasan occupies a large part of the northeast and east of the country. Archaeological survey in the middle part of the Kopeh Dagh-Ala Dagh corridor in northern Khorasan has identified various sites from the Parthian and Sassanid eras. Among the identified ancient sites, sixteen architectural structures were identified in the form of a fort. Recognizing the differences and similarities between the architecture of the forts with each other and then comparing them with other similar examples inside and outside the borders of Iran, led to a better understanding of the fort-building styles and their grouping in this region. In this research, in addition to identifying forts and recognizing their architectural features, using remote sensing, ecological studies and the type distribution of forts from each other. This article emphasizes the socio-political role of the study area as the last border access to the central plateau of Iran.