نقش وقف در فرم‌دهي بافت شهري و حفظ و بقاي آثار تاريخي، مطالعۀ موردي مجموعۀ عليقلي‌آقا در اصفهان

The Impression of Endowment on Urban Zone Formation and Protection and Maintenance of Historical Buildings, Case Study Aligholi Agha Complex

وقف سنتي پسنديده است كه درطول زمان باعث شكل‌گيري بناها و مجموعه‌هاي متعددي شده، كه بسياري از آن‌ها باوجود گذشت زمان، همچنان دوام و بقاي خود را براساس شرايط حاكم‌بر آن‌ها حفظ كرده‌اند. وقف باتوجه به ماهيت خود، علاوه‌بر اين‌كه عامل ساخت و احداث بناهاي عام‌المنفعه بوده، حفاظت و نگه‌داري آن بناها و همچنين بافت شهري پيرامون آن‌ها را نيز تضمين كرده است. درراستاي تأثير وقف بر حفظ و بقاي بناهاي مذهبي و نظم‌بخشي به بافت شهري پيرامون آن‌ها، در اين مقاله به‌طور موردي به مطالعۀ مجموعۀ عليقلي‌آقا كه يك شاهكار معماري دورۀ صفوي در اصفهان است و در چارچوب وقف شكل گرفته، پرداخته مي‌شود. اين مجموعه علاوه‌بر نظم‌بخشي و فرم‌دهي به بافت شهريِ پيرامون خود، عامل حفظ و بقاي آن نيز شده است. اين مجموعه در اواخر دورۀ صفوي توسط «عليقلي‌آقا» از خواجگان دربار «شاه سلطان‌حسين» احداث شده و شامل: مسجد، حمام، بازار، سقاخانه، تيمچه، كاروانسرا، مكتب‌خانه و زورخانه است. هدف اين پژوهش تأثير وقف و پيامدهاي آن بر چگونگي شكل‌گيري بناهاي عام‌المنفعه و بقاي اين آثار تا زمان حاضر، با مطالعۀ موردي مجموعۀ عليقلي‌آقا به‌عنوان يكي از مجموعه‌هاي برپاشده در دورۀ صفوي است. اين پژوهش به‌دنبال پاسخ به مسائلي شامل: چگونگي تأثير وقف بر شكل‌گيري اين مجموعه و نقش آن در فرم‌دهي بافت شهري پيرامون خود و بقاي اين مجموعه تا زمان‌حاضر، است. اين پژوهش كه از نوع تحليلي-تاريخي است، حول محور استخراج مطالب وقف‌نامۀ مربوطه و استفاده از مندرجات آن و تطبيق موارد مندرج در آن با وضعيت موجود است و بيان اين نكته كه يك بنا يا مجموعه‌بنا چگونه تحت‌حمايت وقف شكل مي‌گرفته و پس از احداث، سنت وقف و شرايط واقف چگونه مي‌توانسته دوام و بقاي آن‌را تضمين نمايد.

Vaqf (endowment) is one of the admirable Islamic traditions which have made the Muslims construct the buildings and different complexes based upon religious advises and also fair-minded of devotees such as kings and their relatives, ministers, politician, princes, merchants, and the other fair-minded people during the Islamic period. Most of these buildings still survived and lasted up to now. The nature of the devotion and its existence reasons not also was the cause of public utility constructions but also has guaranteed the preservation of those buildings and their urban zones. The Safavid period was one of the flourishing periods in terms of public utility constructions in the frame of devotion. This study aims to introduce the Aligholi complex and the influence of devoting traditions and its consequences on how it lasted from the construction till now. The base of this study is around educing devoting deed information of Aligholi Agha complex and benefitting from its contents and comparing the stated cases to the existing position and showing this point that how a building or complex-forming under the support of devoting system, and how devotee could guarantee the survival and durability of the complex after the construction.To influence the preservation of religious buildings and to regulate the urban zone around them, in this article we have studied the historical complex of Ali Qoli-Agha, which is an architectural masterpiece of Safavid era public buildings in Isfahan and formed within the framework of the endowment. In addition to regulating and forming the urban zone around it, this complex has also been the cause of its preservation and survival in the following periods. The Aligholi Agha historical complex is an architectural masterpiece of public utility in the Safavid period in Isfahan. This valuable historical complex has been built in the late Safavid period by the order and economical support of Aligholi Agha, who was one of the eunuchs in Shah Sultan Hussein Safavid’s court and then devoted to charity affairs. This historical complex included a mosque, bath, Bazar, Sagha Khane, Timche, Caravanserai, school, and Zoorkhane, which the three late places have ruined during the time.