زروان ‌باوري در كيش مانوي

پيدايش و گسترش شتابان كيش نوظهور مانوي در سده سوم ميلادي با استفاده از ابزارهاي متعدد و متنوع تبليغ ديني كه حاصل نبوغ پديدآورنده‌اش بود، نه‌تنها قلمرو شاهنشاهي ساساني بلكه بخش‌هايي از سرزمين‌هاي امپراتوري روم در شرق و در مجاورت مرزهاي ايران‌شهر و قسمت‌هايي از آسياي ميانه، چين و شبه‌جزيره عرب را نيز در بر گرفت. يكي از شيوه‌هاي اثرگذار تبليغي ‌ماني و جانشينانش بهره‌گرفتن از باورهاي شايع و رايج توده مردم و يكسان‌انگاري با آنها بود. باورهاي آيين زرواني در قالب آموزه‌هاي ديني زردشتي، در اغلب نواحي فلات ايران، با اقبال در بين مردم مواجه شده بود. ماني با فراست از اين ظرفيت براي باورپذيركردن آموزه‌هاي كيش خود استفاده كرد. مباني زروان‌باوري را مي‌توان مشخصاً در اصل دوبُني يا ثنويت و نيز اعتقاد به سه دور زماني در كيش مانوي جست‌وجو كرد. همين‌طور پاره‌اي از پايه‌هاي اخلاقي محل توجه مانويان از باورهاي زرواني متأثر بوده است. از سوي ديگر، نفوذ باورهاي زرواني در كيش مانوي به ‌شكلي حتي به تقسيمات سازمان ديني آن نيز راه يافته بود، اگرچه تعابيري در برخي متون متأخر مانوي هست كه به ‌نظر مي‌رسد پيروان اين كيش بعدها از اعتقادات زرواني اسلاف خود، نظير باور به هم‌ريشه‌بودن اصل خير و شر (اهورمزدا و اهريمن)، توبه كرده‌اند.