انتخاب گونه هاي گياهي مناسب براي فضاي سبز شهرهاي نيمه خشك با تاكيد بر تغيير اقليم (مورد مطالعه: شهر تهران)

سابقه و هدف: فضاي سبز شهري داراي كاركردهاي متعدد و حياتي است. بهبود و تغيير سلامت جسمي و رواني موجودات زنده، بويژه انسان‌ها، زيباسازي محيط زيست، كاهش اثرهاي مخرب تغييرات اقليمي نظير مهار تندبادها و سيلاب‌ها و همچنين كنترل و كاهش آلاينده‏ هاي خطرناك نظير آنچه امروزه تهران و بيشتر كلان شهرهاي كشور با تهديد آن روبرو هستند، تنها بخش ملموسي از اثرهاي فضاهاي سبز، بويژه جنگل‌هاي شهري و درختان موجود در شهر هستند. به دليل اقليم نيمه خشك تهران، چالش هاي زيادي براي انتخاب گياهان مناسب براي ايجاد فضاي سبز وجود دارد. اگر همه معيار هاي انتخاب گياهان براي فضاي سبز شهري در نظر گرفته نشود، خسارت هاي محيط زيستي و ضررهاي مالي زيادي ممكن است ايجاد شود. تعيين عامل هاي ارزيابي گونه هاي گياهي در فضاي سبز شهري از استاندارد خاصي برخوردار نبوده و در بيشتر منابع تنها به برخي از آن ها اشاره شده است. هدف از انجام اين پژوهش ايجاد فضاي سبز پايدار براي منطقه مورد مطالعه بود. مواد روش ها: پس از بررسي منابع علمي، عامل هايي كه از نظر كاربردي در انتخاب گياه نقش دارند، تعيين شد. به طور كلي اين عامل ها در شش مقوله سازگاري منطقه اي، سازگاري محيط زيست شهري، زيبايي شناختي، نگهداري، خصوصيات رشديو مزاياي ويژه طبقه بندي و محتواي هر مقوله تعيين شد. براي تعيين ضرايب از روش تحليل سلسله مراتبي (AHP) استفاده شد. اين روش يكي از روش هاي پركاربرد براي رتبه بندي و تعيين اهميت عوامل است كه با استفاده از مقايسات زوجي گزينه ها به اولويت بندي هر يك از معيارها مي پردازد. براي تعيين مقدار ضرايب،  جدول هايي در قالب پرسش نامه طرح و به 8 نفر از كارشناسان متخصص و آشنا به منطقه مربوطه داده شد، سپس از داده هاي به دست آمده ميانگين گرفته، و با استفاده از نرم افزار Expert choice مقدار ضرايب به دست آمد. فهرستي از گونه هاي رايج كه در تهران كاشته مي شوند و گونه هايي كه يك نمونه از آنها در باغ گياه شناسي تهران موجود بوده و نتيجه قابل قبولي داشته است، تهيه شد. امتيازدهي به گونه هاي گياهي بين 0 تا 3 صورت گرفت و براي حالت هاي بينابيني از اعداد 0.5، 1.5 و 2.5 استفاده شد. اين امتيازدهي توسط متخصصان مربوطه انجام شد و در پايان از نظرهاي مختلف ميانگين گرفته شد. پس از ضرب وزن هر عامل در امتياز هر گونه، وزن نهايي گياهان مشخص شد و گياهان مناسب و به نسبت مناسب براي كاشت شناسايي شدند. به دليل اهميت مسئله تغيير اقليم، عامل هايي كه ممكن است تحت تاثير آن قرار گيرند، به كمك پيش بيني اقليم آينده با استفاده از نرم افزار LARSE-WG 5.1تحت مدل HadCM3 كه داراي سه سناريو انتشار به نام A1B، B1 و A2 در دو دوره زماني (2011-2030) و (2046-2065) هستند، و همچنين بررسي منابع معتبر تعيين، و وزن اين عامل ها جداگانه در امتياز گونه ها ضرب شده و بر اين اساس گياهان مناسب و به نسبت مناسب اولويت بندي و براي كاشت معرفي شدند. نتايج و بحث: به طور كلي نتايج نشان داد كه بسياري از گونه هاي غالب فضاي سبز تهران، گياهان مناسب (از نظر عامل هايي كه بررسي شده اند) نيستند و گياهان جديد مناسبي (با توجه به عامل هاي بررسي شده و امتياز كسب شده توسط گياهان) براي كاشت وجود دارد كه كمتر مورد توجه قرار گرفته اند. به عنوان نمونه از گونه هاي درختي مناسب مي توان به خرنوب، ليلكي بي خار و خاردار، عناب، گز، سوفورا، پسته چيني، بلوط قرمز، بلوط خاكستري، داغداغان، بلوط هميشه سبز و ... اشاره كرد. از گونه هاي درختچه اي مناسب مي توان به ارغوان، زرشك زينتي، سنجد زينتي، انگور فرنگي، طاووسي، گل نار، سماق و پيروكانتا اشاره كرد. پيشنهاد مي شود گونه هاي جديد قبل از كاشت ارزيابي شده، تا خطري براي محيط زيست نداشته باشند. نتيجه گيري: به طور كلي، نتايج نشان داد كه بسياري از گياهان غالب در فضاي سبز تهران گونه هاي مناسبي نيستند و گياهان مناسبي نيز وجود دارند كه توجه كمتري به آن نشان داده اند. بايد قبل از معرفي گياهان جديد و وارد كردن آنها به محيط شهر، براي چند سال در مقياس كوچك آزمايش شوند تا مهاجم نبودن آنها تأييد شود. يافته هاي اين تحقيق به همراه ساير خصوصيات درخت براي دستيابي به بهترين نتايج، قابل استفاده است. نتايج اين تحقيق براي شهرهاي مشابه اقليم تهران قابل استفاده است. براي تسهيل در انتخاب گياهان در اين تحقيق از تعدادي معيار براي انتخاب گياهان استفاده شده ولي بايد توجه داشت كه تلفيق تجربه (مشاهده ها و كارشناسان باتجربه) با اين يافته ها، در انتخاب گياهان مناسب، اثربخشي بيشتري دارد.