چندمعنايي تركيبات "چشم" در زبان فارسي: رويكرد صرف ساختي

The Polysemy of “eye” Compounds in Persian: A Constructional Morphology Account

هدف پژوهش حاضر بررسي ساخت تركيبات نام‌اندام "چشم" به عنوان يكي از نام‌اندام‌هاي فعال فارسي است كه در چارچوب صرف ساختي بوي (2010) به تحليل الگوهاي واژه‌سازي چشم-[X و X]-چشم مي‌پردازد و تنوعات معنايي، عمومي‌ترين طرحواره ساختي ناظر بر عملكرد اين دو الگوي واژه‌سازي و نيز ساختار سلسله‌ مراتبي آنها را در واژگان گويشوران فارسي مورد بررسي قرار مي‌دهد. روش پژوهش توصيفي-تحليلي و داده‌ها شامل 66 واژه مركب است كه از جستجو در فرهنگ سخن، فرهنگ زانسو، پيكرۀ بيجن‌خان و جستجوگر گوگل استخراج شده‌اند. فرضيه تحقيق اين بود كه يك طرحواره ساختي عمومي و چندين زيرطرحواره فرعي، ناظر بر ساخت تركيبات "چشم" هستند و مفهوم "ويژگي متمايزكنندۀ هستار مرتبط با معناي چشم و X" انتزاعي‌ترين همبستگي صورت و معناي قابل برداشت از اين دو الگو است. نتايج نشان داد معناي اجزاي ساخت و رابطۀ آنها، دانش دايره‌المعارفي، بافت و همچنين استعاره و مجاز مفهومي نقش بسزايي در تعيين معناي واژه‌هاي مركب حاصل دارند و در پايان فرضيۀ پژوهش مبني بر وجود زيرطرحواره‌هاي مستقل و ساختار سلسله‌مراتبي در الگوهاي مذكور رد شد؛ چون واژه‌هاي مركب حاصل، صرفاً مواردي از نمون‌يافتگي‌هاي عيني برگرفته از انتزاعي‌ترين طرحواره‌هاي ساختي تركيب، يعني N-X]A [X-N]A و N-N]N هستند و نه برگرفته از زيرطرحواره‌هاي واژه‌سازي متشكل از "چشم".

This paper aims at examining the construction of two word-formation patterns [cheshm-X] and [X-cheshm] (compounds of “eye”) and investigating their semantic variations, the most general schema and their subschemas in Persian based on Construction Morphology approach (Booij, 2010). The method of research is descriptive-analytic in nature and the data consist of 84 compound words collected from Bijankhan Corpus, Dehkhoda and Zansoo Dictionaries and Google. The research hypothesis was that a general constructional schema and several subschemas have command of the construction of “cheshm” compounds, and the concept of ‘distinctive feature of an entity related to SEM eye and X’ is the most abstract pairing of form-meaning understood from both word-formation patterns. The results showed that the meaning of the constituents and their relationship, encyclopedic knowledge, context, as well as the conceptual metaphor and metonymy play a significant role in determining the meaning of compounds. Finally, the research hypothesis, the existence of independent subschemas and the hierarchical construction in the mentioned word-formation patterns was rejected, because compounds of “cheshm” are considered only as instances of objective instantiations derived from the most abstract constructional schemas of compounding, namely [N-X]A, [X-N]A and [N-N]N, and not derived from the word-formation subschemas consisting of "cheshm".