تبيين و بررسي پاسخ ابن‌سينا به شبهۀ تعارض لزوم رضايت به قضاي الهي در شرور اخلاقي

يكي از چالش‌هاي فراروي اعتقاد به عموميت قضاي الهي، شبهۀ تعارض لزوم رضايت به قضاي الهي و لزوم عدم رضايت به شرور اخلاقي است. ابن‌سينا پاسخي در دو بخش به اين شبهه ارائه كرد. در بخش نخست با تفكيك حيثيت ارتباط شرور اخلاقي با فاعل و قابل، آنها را از حيث ارتباط با قابل، شر دانسته است. در بخش دوم نيز با تفكيك امور بالذات و بالعرض، شرور را به‌صورت بالعرض مشمول قضاي الهي معرفي كرد. اين پاسخ تنها در صورتي شبهه را برطرف مي‌كند كه شرور، وجود حقيقي نداشته باشند؛ بلكه اطلاق موجود به آنها را مجازي (اعتباري) بدانيم. در اين‌صورت رضايت به آنچه وجود حقيقي ندارد، ضرورت نخواهد داشت و شبهه برطرف خواهد شد. در سخنان ابن‌سينا شواهدي وجود دارد كه بر اساس آنها مي‌توان وي را قائل به مجازي (اعتباري) بودن شرور دانست. پژوهش حاضر نشان مي‌دهد كه اين شواهد، بر ارادۀ معناي يادشده از سوي ابن‌سينا دلالت دارند. البته در صورت عدم پذيرش اين دلالت، پاسخ درخوري به اين شبهه، در فلسفۀ ابن‌سينا داده نشده است.