نقش ترجمه در ايجاد بن‌مايۀ «شهر» و «زن» در رمان اجتماعي بوطيقاي نظام ادبي اواخر قاجار (۱۳۱۳–۱۳۴۴ق./ ۱۲۷۵–۱۳۰۴ش.)

ژانر رمان اجتماعي در سال‌هاي اواخر قاجار در بوطيقاي نظام ادبي زبان فارسي پديد آمد و در دوره پهلوي اول تا ۱۳۲۰ش. تثبيت يافت. در اين نوع ادبي مسئله «شهر» و «زن» دو بن‌مايه اصلي را تشكيل مي‌دهند. تحقيق حاضر برآن است تا با استفاده از مدل آزمايشي كه محققان براي «تحليل بوطيقاي ترجمه» ساخته‌اند، نقش برخي ژانرهاي ترجمه شده را در ايجاد دو بن‌مايه «شهر» و «زن» در رمان اجتماعي بوطيقاي نظام ادبي اواخر قاجار (۱۳۱۳–۱۳۴۴ق./ ۱۲۷۵–۱۳۰۴ش.) بررسي كند. براين اساس، ابتدا با مطالعه پيكره‌اي از منابع دست اول دردسترس، مهم‌ترين كتابهاي تاريخ ادبيات فارسي و منابع كتابشناختي آثار ترجمه شده دوره موردنظر، مهم‌ترين انگاره‌هاي بوطيقاي نظام ادبي شناسايي شد و مشخص گشت كه رمان اجتماعي در قالب انگاره «ادبيات داستاني» قرار مي‌گيرد كه با «كاركرد انتقادي-اصلاحي و تحت حمايت نظام مطبوعات و چاپخانه‌ها» توليد شده است. سپس ۳۳۳ اثر ترجمه شده كه نگارندگان براي دوره موردنظر شناسايي كرده بودند مورد بررسي قرار گرفت و مشخص شد كه ترجمه‌ سفرنامه‌ها و رمان پليسي-جنايي نقش خود را درايجاد بن‌مايه «شهر» در رمان اجتماعي ايفا كرده‌اند، ترجمه آثار روسو باعث توجه به مضمون «شهر» در تقابل با «روستا» شده، و ترجمه سرگذشت زنان، ادبيات آموزشي-حقوقي زنان و فعاليتهاي ترجمه‌اي خودِ زنان در مطبوعات زنان سهم بسزايي در توجه به مسائل «زنان» و شكل­گيري بن­مايه و حضور داستاني «زن» در اين نوع رمان داشته اند. به علاوه، اين تحقيق نشان مي‌دهد كه نوع پرداخت به اين دو بن­مايه در رمان اجتماعي اواخر قاجار، در مقايسه با آنچه پيش از مشروطه بوده، به‌تدريج تاكيد جديدي مي‌يابد، به اين معنا كه ديگر نگاه به «شهر» و «زن» نگاهي «آرماني-رمانتيك» نيست، بلكه نگاهي رئاليستي همراه با «رمانتيسمي سياه» است كه شرايط نامطلوب شهر، بويژه تهران، و اوضاع نامناسب زنان را به تصوير مي­كشد.