مطالعۀ حديثي تفسيري آيۀ «قضاء تفث» با نگاهي به رويكردهاي انتقادي عقل‌گرايان

آيۀ 29 حج با عنوان آيۀ قضاي تفث كه در ضمن مناسك حج ياد مي‌شود، هم از جهت دلالت ظاهري و هم دلالت باطني تأويلي، در ميان مفسران و قرآن‌پژوهان با آراي گوناگوني همراه بوده و از منظر تفسيري و زبان‌شناختي قرآن، شايستۀ بررسي است. در اين بررسي، به موازات افق‌گشايي‌هاي ارزشمند روايات تفسيري اهل بيتk، مناقشاتي جدّي از سوي برخي عقل‌گرايان معتزلي و شيعي به زبان باطني تأويلي مورد نظر اين روايات نيز مطرح شده كه اين مقاله براي يافتن تفسيري قابل دفاع از آيه و ارائۀ پاسخي به اين انتقادات، بررسي لغوي و مطالعۀ روايي مربوط به اين آيه را پي گرفته است. در اين راستا مستند به منابع اصيل لغوي سه ديدگاه مهم در مفهوم »تفث « بررسي شده و اين ديدگاه‌ها قابل ارجاع به يكديگر دانسته شده است. طبق اين بررسي فارغ از ابهاماتي كه دربارۀ معناي اصلي ريشۀ »تفث « مطرح است، معناي متبادر از تعبير قضاي تفث در كاربرد قرآني همان رفع آلودگي‌ها و ژوليدگي‌هاست كه البته ملازمۀ روشني با انجام برخي مناسك پاياني حج دارد كه با رفع آلودگي‌ها و زدودن زوايد ظاهري بدن و برطرف شدن محدوديت‌هاي گذشته همراه است. اما برخي روايات اهل بيتk به نقل منابع متقدم و اصيل حديث شيعي، افزون بر اين، به افق ديگري از معناي آيه به‌عنوان معناي تأويلي باطني اشاره دارند و »لقاء الامام « را تأويل آيه دانسته‌اند. اين روايات به‌رغم برخي مناقشات، از ديدگاه‌هاي افراطي و غير قابل دفاع باطني، بيگانه بوده و در چهارچوب نظريۀ زبان تأويلي قرآن در مكتب اهل بيت(ع) تحليل‌پذير است. ضمن آنكه برخلاف تصور برخي منتقدان، در اين روايات، »قضاء تفث « به لقاء امام تفسير شده است نه خود «تفث».