كاربرد لقب «شاهنشاه ايران» در سكه‌اي ناشناخته از اتابك قزل ارسلان

The Application of the Title “Shah of Iran” on an Unknown Coin from the Period of the Reign of Qizil Arsalan

درج عبارت «شاهنشاه ­ايران» بر سكه­اي از اتابك ­قزل ­ارسلان (582-587ق) از اتابكان آذربايجان (541-626ق) امري بديع و منحصر­به­فرد به­ شمار مي­آيد. هر چند استعمال واژۀ شاهنشاه بر سكه­ها در ايران بعد از اسلام امري جديد نبود و توسط امراي آل­بويه و سپس سلجوقيان در سكه­ها مورد استفاده قرار گرفته بود؛ اما در كنار هم قرار گرفتن دو واژۀ «شاهنشاه» و «ايران»، در تاريخ ايران بعد از اسلام در سكه قزل ارسلان امري نو تلقي مي­شود. اين امر در تاريخ ­ايران بعد از اسلام نه­تنها سابقه نداشت، بلكه تا دوران نادرشاه افشار تكرار نگرديد. مسألۀ ­اساسي در تحقيق پيش­رو بررسي و واكاوي علل به كار بردن عبارت «شاهنشاه ايران» در سكه قزل ­ارسلان از اتابكان­ آذربايجان است. يافته­هاي پژوهش بر اين اصل استوار است كه اتابك ­قزل ­ارسلان پس از آن از سوي خليفۀ ­عباسي در برابر سلطان طغرل­­ سوم­ سلجوقي، مقام سلطاني يافت و مشروعيت­ ديني را كسب نمود، در پي كسب مشروعيت از طريق به كارگيري نمادهاي ايران ­باستان بود. از اين­رو با ضرب ­سكه با عبارت «شاهنشاه ­ايران» و نقر نمادهاي ايران باستاني درصدد كسب مشروعيت برآمد. نكتۀ حايز اهميت اين است كه منطقۀ آذربايجان يكي از كرسي­هاي فرهنگي در دوران ساساني به شمار مي­آيد و سنت­هاي ساساني در اين منطقه ريشه­دار بوده است. علاوه ­بر اين در اشعار شاعران مكتب آذربايجان معاصر قزل ­ارسلان علايق ايران ­باستاني به چشم مي­خورد كه به­طور مسلم، قزل ­ارسلان تحت تأثير اين علايق بوده است. در اين راستا با توجه به قتل نابهنگام وي و بررسي ديوان اشعار شاعراني چون ظهير فاريابي و خاقاني­شرواني به عدم موفقيت قزل ­ارسلان در كسب مشروعيت­­ ثانويه متكي بر هويت ايراني پي خواهيم برد.

The inscription of the phrase “Shah of Iran” on a coin from the era of the reign of Qizil Arsalan (582-587 AH), one of the Atabeks of Azerbaijan (541-626 AH), is considered a novel and unique deed. The use of the word “shah” on coins in post-Islamic Iran was not new, and the rulers of the Buyid dynasty and then the Seljuk dynasty used this word on their coins; but the juxtaposition of the two words “shah” and “Iran” is considered new in the history of post-Islamic Iran. This not only was unprecedented in the history of post-Islamic Iran, but was not repeated until the reign of Nader Shah Afshar. The main issue in this research is the study and analysis of the reasons for using the phrase “Shah of Iran” on this coin. After gaining religious legitimacy, Qizil Arsalan sought to gain national popularity. Therefore, he had silver coins minted and the words “Shah of Iran” inscribed on them — silver and shah being the symbols of ancient Iran. It is important to note that the region of Azerbaijan was one of the bases of cultural ideology during the Sassanid era, and Sassanid traditions were rooted in this region. In addition, the poetry of the Azerbaijani school reflect the poets’ interest in Iranianism, and this influenced Qizil Arsalan. Considering his untimely murder and reviewing the poetry collection of poets such as Zahir Faryabi and Khaghani Shervani, we realize the failure of Qizil Arsalan in gaining national popularity.