جايگاه و نقش «خواطر» در سير و سلوك در سنّت اول عرفاني

The Place and Role of ‘Khavātir’ in the Mystical Conduct of the First Mystical Tradition

موضوعات و بحث‌هاي مربوط به سلوك عرفاني به دو دستة كلي تقسيم مي‌شود: امور اكتسابي و امور غيرمكتسب. هر سالكي با كوشش به موضوعات اكتسابي دست مي‌يابد؛ اما امور غيرمكتسب بدون اختيار سالكان بر آنان وارد مي‌شود و همه نمي‌توانند به آن دستيابي داشته باشند؛ بر همين اساس از اين امور با عنوان «واردات» ياد مي‌كنند. يكي از مهم‌ترين واردات عرفاني «خواطر» است كه به‌‌سبب اهميت بسيار، همواره در كانون توجه عارفان و مشايخ سنّت اول عرفاني بوده است. با وجود اهميت بسيار خواطر، در هيچ‌يك از طرح‌هاي سلوكي كه عارفان و مشايخِ عرفان و تصوف تدوين و تبيين كرده‌اند، جايگاه خواطر به‌درستي مشخص نيست. در بسياري از متون عرفاني و سخنان مشايخ، عبارات و اشاراتي دربارۀ خواطر آمده است؛ ولي همۀ اين مباحث غيرمنسجم و پراكنده است و نقش و جايگاه خواطر در نظام سلوكي به‌صراحت تبيين نشده است. اين پژوهش با تحليل مضمون سخنان مشايخ سنّت اول عرفان اسلامي درباب «خاطر»، نقش و جايگاه خواطر را در سير و سلوك در سنّت اول عرفاني تبيين كرده است. يافته‌ها نشان مي‌دهد خواطر در همة مراحل سير و سلوك ممكن است بر سالك وارد شود و او را از طي‌كردن مسير بازدارد و يا بر توان و سرعت او بيفزايد. درواقع خواطر پس‌زمينۀ همۀ منزل‌ها و اعمال سلوكي به شمار مي‌رود و از ابتدا ضروري است سالك با انواع و اقسام و روش‌هاي نفي آن آشنا شود تا خواطر در مسير سلوك مانع حركت وي نشود و حتي شتاب و توان او را تقويت كند.

The themes and topics of mystical conduct or Soluk are divided into two general categories of acquisitive and non-acquisitive. Acquisitive issues for every seeker can be accessed through the effort, but non-acquisitive ones are accessed by the seekers involuntarily and are not accessible for everyone; therefore, they are referred to as Vāridat. One of the most important mystical Vārid is ‘Khavātir’, which has always been the focus of mystics and elders of the first mystical tradition because of its great importance. Despite the great importance of Khavātir, in none of the mystical patterns presented by mystics and the Sufis, the place of Khavātir is clear. In fact, in many mystical texts and sayings of the elder Sufis, there are expressions and references about Khavātir, but all these issues are incoherent and scattered and do not explicitly explain the place of Khavātir in the system of Soluk. This present study investigates the role and place of Khavātir by analyzing the meaning of the sayings of the elders of the first mystical tradition of Islamic mysticism about Khātir’. The findings show that Khavātir, at all stages of the Soluk, may enter the seeker and slow down and prevent him from continuing the journey, or may increase the seeker’s power and speed. In fact, Khavātir are the background of all levels and behavioral practices of Soluk, and from the beginning, it is necessary for the seeker to become familiar with all the types and methods to avoid them, so they do not hinder his journey but strengthen his acceleration and power for continuing the Soluk.