تخيل عرفاني، و محرك‌الگوي «عروج» در عبهرالعاشقينِ روزبهان شيرازي

Active Imagination, and symbol of “Ascension” in Abhar-al-Asheshqin, The Work of Roozbehan Baqli Shirazi

تصوير درعالم عرفان هويتي متعالي مي‌يابد. در همين راستا ژيلبرت دوران Gilbert Durand اديب واسطوره شناس فرانسوي، معتقد است تصوير مقدم بر فكر است و هر تعقّلي بر پايه تخيّل زاييده و پرورده مي‌شود. در ادبيات عرفاني، تصاوير حقيقي و حاصل «تخيّل فعال» و زائيده عالم مثال‌اند. در اين مقاله، نگاه تحليلي به صور خيال در عبهرالعاشقين، اثر روزبهان بقلي شيرازي، با رويكرد «الگوشناسي تخيل» ژيلبرت دوران، و در سايه نظرات هستي‌شناختي سهروردي پيرامون عالم مثال، شناختي جديد از برخي مفاهيم نزد عارف مذكور بدست داده است: نشان داده‌ايم چگونه در عبهرالعاشقين، محرك‌الگوهايي همچون «عروج» در قالب نمادهايي آمده‌اند كه در آن‌ها ترس از زمانِ‌ ماندگي‌ تلطيف شده، و «محركه‌هاي وضعيتيِ» تخيل جاي خود را به «محركه‌هاي حركت رو به پايين» و يا «ريتم‌دار» داده‌اند، بگونه‌اي كه ترس از مرگ در فنائي عاشقانه پنهان گرديده، و يا اصولاً از ترس خالي شده است. رژيم روزانه تخيل با ارزشگذاري مثبت به سمت رژيم شبانه تخيل گذر كرده و ساختار دوقطبي آن به ساختاري تركيبي رسيده است و اينچنين دوگانگي وجودي عروج انساني، از عالم ماده به عالم ماورايي با حسي از خوف (ترس از گذر زمان) و رجاء (آرامش مهار زمان) آميخته شده است.

The mystical literature is full of symbols, archetypes and schemes (symbol motors). The French philosopher and writer, Gilbert Durand believes that image is prior to reason, and, basically, all reasoning is based on imagination. In mystical literature, imagination and reason together create true images on the transcendental level. This is the "active imagination" generated in “Mundus imaginalis”. Through an analytical look at the images in Abhar-al-Asheshqin, the work of Roozbehan Baqli Shirazi, we have acquired a new cognition of his imaginative world; and via Gilbert Durand‘s “modeling of imagination", we have decoded the images received in the mystic mind of Roozbehan. For example, we have shown how the schemes of ascending, through symbols such as a “Bird” or a “Ladder”, soften the images of fear of mortality. Also the "positional schemes" of imagination have replaced themselves with "downward schemes" or "rhythmic schemes". So in Roozbehan’s imagination, the fear of death is either hidden within a romantic fate, or death is essentially devoid of fear. This is accomplished by passing from diurnal imagination, with a positive evaluation, toward nocturne imagination, or again, from a bipolar structure of imagination to a hybrid one.