باز روايت تاريخِ فرهنگي-‌اجتماعي دورۀ قاجار بر مبناي اشعار عاميانۀ آن دوره

Narration of the Cultural and Social History of the Qajar Period Based on the Folk Poems of that Era

تاريخ فرهنگي رويكردي ميان‌رشته‌اي است كه تلاش مي‌كند دو حوزۀ اصلي علوم انساني يعني تاريخ و فرهنگ را با يكديگر در تعامل ببيند. تاريخ فرهنگي از شاخه‌هاي پررونقي است كه از دهۀ 1970 به بعد گسترش يافته است. در واقع مي‌توان گفت كه تاريخ فرهنگي در بستر مجموعه‌اي از تحولات گفتماني در زمينۀ تاريخ، نظريۀ اجتماعي و مفهوم فرهنگ شكل گرفته ‌است. پژوهش در حيطۀ تاريخ فرهنگي ايران نسبت به ساير حوزه‌هاي مطالعاتي به سبب پراكندگي منابع و قلّت داده‌هاي اطلاعاتي كار دشواري است. رويكرد ادبيات عاميانه به دليل پيوند آن با زندگي مردم و گسترۀ قلمرو و غناي درون‌مايه‌هاي اجتماعي آن راهكاري براي بازآفريني رويدادهاي تاريخ فرهنگي است. اشعار عاميانه به‌عنوان يكي از اركان مهم ادبيات عامه، بازگوكنندۀ جلوه‌هاي گوناگون حيات مادي و معنوي آحاد جامعه است، و ازاين‌رو جايگاه ويژه‌اي در مطالعات تاريخ فرهنگي دارد. با در نظر داشتن اين جايگاه، مقالۀ پيشِ ‌رو، از طريق تحليل درون‌مايه‌ها و مضامين برخي از اشعار عاميانۀ عصر قاجار، سهم اين اشعار را در بازتاب سطوح انديشه، انگاره‌ها و وجوه گوناگون حيات اجتماعي مردم آن روزگار مورد بررسي قرار مي‌دهد. يافته‌هاي اين بررسي نشانگر ظرفيت اشعار عاميانه در دورۀ قاجار در بازآفريني رخدادها، روايت وجوه مغفول حيات فرهنگي و اجتماعي، سبك زندگي و بازنمود انگاره‌هاي سنتي، مذهبي و كنش‌هاي اعتراضي‌انتقادي آن‌ها در جامعۀ عصر قاجار است.

Cultural history is an interdisciplinary approach that seeks to interact with the two main fields of the humanities, i.e. history and culture. Cultural history is a thriving branch that has expanded since the 1970s. In fact, it can be said that cultural history is formed in the context of a set of discourse developments in the field of history, social theory and the concept of culture. Research in the field of cultural history of Iran is more difficult than the other fields of study due to the dispersion of the sources and scarcity of the information. The approach of folk literature is a way to recreate the events of cultural history because of its connection with the people's lives and the breadth of its territory and the richness of its social themes. Folk poetry, as one of the important pillars of popular literature, reflects various manifestations of the material and spiritual life of the individuals in society, and therefore has a special place in the study of cultural history. Given this position, the present article, by analyzing the themes and contents of some folk poems of the Qajar era, examines the contribution of these poems in reflecting the levels of thought, ideas and various aspects of social life of the people of that time. The findings of this study indicate the capacity of folk poetry in the Qajar period to recreate events, narrate the neglected aspects of cultural and social life as well as the lifestyle of the people. They also represent the traditional and religious ideas and critical protest actions in the Qajar society.