سازمان فضايي و تحليل ساختار معماري قلعه رستم سيستان (با تكيه‌ بر حفاري باستان‌شناسي شاهنشين )

تحليل سازمان فضايي زيستگاه هاي بشري نيازمند آگاهي كامل از بسترهاي شكل يابي و توسعه است. ازآنجايي‌كه اين فضاها در بستر جغرافيا شكل‌گرفته و در مسير تاريخ توسعه مي يابند، آگاهي از جغرافياي طبيعي و رويدادهاي تاريخي در اولويت كار باستان شناساني قرار مي گيرد كه به مطالعه فضاهاي كهن مي‌پردازند. قلعه رستم يكي از شاخص ترين فضاهاي زيستي منطقه حوضدار در جنوب دشت سيستان است كه به دليل ويژگي هاي خاص ساختاري و جايگاه ويژه اي كه در شبكۀ استقرارگاه هاي كهن منطقه دارد، مورد مطالعه قرار گرفته و حفاري باستان شناختي در آن به انجام رسيده است. اين مطالعه بر مبناي پرسش هاي متعددي در خصوص هويت كالبدي، سازمان فضايي، فرم و عملكرد فضاهاي اين قلعه قابليت طرح يافته اند. هدف آن بود تا با اتكاء به ساختار فضايي و نتايج حفريات باستان شناسانه، به اين پرسش‌ها پاسخ گفته شود و نتايج مطالعات در آن مورد تحليل قرار گيرد. از اين رو، تمامي عناصر معماري به‌جاي مانده و بقاياي معماري به‌دست‌آمده از حفاري علمي، ثبت و ضبط گرديد تا تصوير روشني از الزام سازندگان قلعه در مكان يابي، كاربري، سازماندهي فضاها و ايجاد شبكه دسترسي آن، به دست آيد. بدين منظور، علاوه بر برداشت ساختار معماري موجود، مستند سازي فضاي به‌دست‌آمده از حفاري نيز به انجام رسيد تا ضمن شناخت ارتباطات كالبدي ميان اجزاي تشكيل‌دهندۀ كليت قلعه، ساختارهاي جزئي در شكل گيري فضاهاي داخلي شاه نشين نيز موردمطالعه قرار گيرد. نتايج مطالعات ميداني و كاوش در شاه نشين قلعه مشخص ساخت كه آثار معماري موجود اين مجموعه، عمدتاً مربوط به دوره صفويه تا عصر قاجار است، اما مطالعات صورت گرفته بر روي‌داده‌هاي منقول مشخص ساخت سابقه استقرار در اين قلعه به قرن سوم و چهارم هجري بازمي گردد كه متأسفانه شواهد معماري آن شناسايي نگرديد. به‌علاوه، چگونگي عملكرد سيستم هاي دفاعي، شبكه هاي ارتباطي، سيستم هاي آبرساني و ساير فضاهاي قلعه (مسكوني، اصطبل، يخچال و خندق) نيز احصاء شدند. در يك جمع بندي، قلعه رستم مجموعه زيستي ارزشمندي است كه فضاهاي آن به‌منظور استقرار حاكم منطقه حوضدار و خويشاوندانش و همچنين به فراخور نيازهاي حاكميتي طراحي و احداث گرديده است.