واكاوي بحران مطالعه در ايران با تكيه بر چهارچوب تحليل انتقادي گفتمان

هدف: اين پژوهش قصد دارد نشان دهد متون مختلف چگونه در قالب گفتمانِ »بحران مطالعه « در دهه‌هاي چهل و پنجاه شمسي، زمينه‌اي براي گفت‌وگو دربارۀ خواندن ايجاد كرده و توزيع نيروها پيرامون آن را سامان داده‌اند. روش‌: روش اين پژوهش تحليل انتقادي گفتمان فركلاف است. متون مرتبط با خواندن از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامي گردآوري شد (425 متن). در مرحلۀ نخست، هر متن پس از تمام‌خواني، در يك يا چند گفتمان كدگذاري شد. از ميان آن‌ها متن‌هايي ذيلِ كد »گفتمان بحران مطالعه «، جدا شده و طي دو مرحلۀ بعد كدگذاري شدند. در مرحلۀ دوم، بر اساس چهارچوب تحليل گفتمان فركلاف، هر پاره‌متن در يك يا چند عنصر گفتماني (محور) قرار گرفت (433 پاره‌متن). در مرحلۀ سوم، مفاهيم مشابهي كه در يك محور گنجانده شده بودند، دسته‌بندي و نام‌گذاري شدند. كدگذاري تا جايي پيش‌ رفت كه براي توصيف تمام مؤلفه‌هاي گفتماني منتخب، دادۀ كافي گردآوري شد و پژوهشگر توانست به رابطه‌اي منطقي ميان داده‌ها دست پيدا كند. يافته‌ها: گفتمان بحران مطالعه از مشروطه آغاز مي‌شود و در دهه‌هاي چهل و پنجاه شمسي به اوج مي‌رسد. سخن‌گويان اصلي آن ناشران هستند و با تكيه بر آمار ميزان نشر و ميزان مطالعه، وضعيت خواندن را بحراني نشان مي‌دهند و تلاش مي‌كنند بازار كتاب را رونق بخشند. در اين گفتمان، خواننده بيش از هرچيز با صفت خريدار بازنمايي مي‌شود و عمل خواندن و خريدن هم‌سان تلقي مي‌شود. كتاب در معناي خواندني‌هاي علمي معطوف به عمل، خواندني‌هاي تاريخي و ادبيات كلاسيك به كار مي‌‌رود. اين گفتمان دو نوع نهاد را توجيه مي‌كند: نهادهاي سلبي، براي كنترل ورود كتاب بد به بازار و نهادهاي ايجابي، مسئول پشتيباني از توليد كتاب‌هاي خوب در بازار. سامان گفتمان به‌گونه‌اي است كه هم سود ناشران تضمين شود و هم از الگوي توسعۀ پهلوي حمايت شود. اين گفتمان محل تفاهم دولت و ناشران است و هرچيز كه برهم‌زنندۀ اين تفاهم باشد نوعي اخلال در نظم تلقي مي‌شود كه با عناوين مختلف و با تكيه بر مكانيسم‌هاي مختلف طرد مي‌شود. اصالت/ارزش: اين پژوهش با بررسي نحوۀ سخن گفتن دربارۀ خواندن، نحوۀ سامان دادن نيروهاي مختلف پيرامون آن را نشان مي‌دهد و از اين منظر مي‌تواند در سياست‌گذاري خواندن و فعاليت‌هاي ترويجي مفيد باشد.