طنز به‌مثابه صدا: مطالعه جامعه‌شناختي گسترش صداي عمومي در اشعار طنز دوره مشروطه

اگر صدا را توانايي بازانديشانه كنشگران براي ارائه روايت از زندگي خود و ديگران و انتخابي مهم براي اصلاح شرايط موجود در نظر بگيريم، در اين صورت شعر طنز دوره مشروطه ازنظر شكل گيري صداي عمومي و ظهور و بروز يك قالب شعري انتقادي رو به‌سوي جامعه، منحصربه فرد است. اينكه چرا اين قالب در چنين دوره اي امكان ظهور يافت موضوع بررسي اين پژوهش است. در اين مقاله، با مطالعه‌ اشعار طنز چهار شاعر مطرح مشروطه (ايرج ميرزا، عارف قزويني، فرخي يزدي و ملك‌الشعراي بهار)، ضمن تحليل چگونگي بروز اين صدا، بسترهاي شكل گيري آن با استفاده از نظريه صداي آلبرت هيرشمن تحليل شده است. عوامل مؤثر بر شكل گيري و گسترش صداي عمومي عبارت‌اند از: نارضايتي حاصل از مقايسه‌ ايران با كشورهاي مدرن، عدم سهولت فرصت خروج در عين ممكن بودن خروج، وجود احساس وفاداري ملي و احتمال تأثير صدا به‌دليل ضعف حاكميت. درحالي‌كه صداي عمومي دورۀ مشروطه در نقد فرهنگ عمومي، صريح و فاصله‌گذارانه است، اين امر در نقد سياست (شاه، اهالي سياست و استعمار) تا حدي به صداي مورب نيل كرده است. طنز مشروطه فارغ از صحت محتواي آن، قالبي درخشان براي تجلي صداي افقي جمعي بوده كه زمينه ساز شكل گيري هويت هاي سياسي جمعي و بالطبع، صداي عمودي خطاب به صاحبان قدرت شده است.