بررسي تحليلي ـ انتقادي نظريۀ حزقيال كافمن دربارۀ ريخت‌شناسي توحيد و شرك

محققان كلاسيك اسفار خمسه، و در رأسشان يوليوس ولهاوزن، معتقد بودند كه بررسي انتقادي اسناد اسفار خمسه بيانگر يك پيشرفت ديني است كه طي آن، يك‌خدايي يهوه‌اي نهايتاً به توحيد اخلاقي انجاميد. به باور حزقيال كافمن، تحليل ريخت‌شناختي اديان جهان، نظريۀ پيشرفت ديني را تأييد نمي‌كند و دو ريخت متفاوت ديني (توحيد و شرك) را نشان مي‌دهد. توحيد با فعاليت‌هاي حضرت موسي عليه السلام آغاز شد و ديگر اديان منشعب از آن (مسيحيت و اسلام) را نيز شامل مي‌شود؛ بقيۀ اديان ذيل مقولۀ شرك جاي مي‌گيرند. مطابق تحليل او، دين عبرانيان به‌لحاظ ساخت، با دين جهان باستان ذاتاً متفاوت است و به همين دليل نمي‌تواند پيشرفت منطقي آن باشد؛ به‌ويژه اينكه شواهد تاريخي نيز چنين پيشرفتي را تأييد نمي‌كنند. به اعتقاد او، جهان ديني عبرانيان به‌رغم استفاده از مواد شرك، محصول خود بود و عناصر بيگانه نقشي اساسي و خلاق در فرهنگ ديني آن نداشت. با اين‌حال، نظريۀ او برخلاف دعوي خودش، همه‌جا با شواهد تاريخي و كتاب مقدسي سازگار نيست. نظريۀ او دست‌كم سه ضعف اساسي دارد: نخست اينكه او به‌اشتباه اسرائيل عهد قديم را با اسرائيل تاريخي يكسان مي‌گيرد؛ دوم او در تفكيك جهان‌بيني عبرانيان از همسايگانشان بر تفاوت‌ها تأكيد دارد و از تعامل‌ها چشم مي‌پوشد؛ در حالي‌كه مطالعات مقايسه‌اي نشان از تعامل الگوهاي فكري و ديني عبرانيان با همسايگان دارد؛ سوم اينكه ظاهراً نظريۀ تمايز مطلق توحيد اسرائيلي از شرك باستان، بازتاب دغدغۀ الهياتي اوست.