فهمي: تذكره‌نويسي گمنام از ماوراءالنهر: (تذكرۀ فهمي و تبيين اهميت آن در تاريخ ادب فارسي در ماوراءالنهر)

Fahmi: An Unknown Biographer from Transoxiana and his Role in the History of Persian Literature

ملا عبدالمطلب خواجه متخلص به فهمي (فوت پس از 1286ق) تذكره نويس ماوراءالنهري است. دربارۀ اين شخصيت اطلاعات بسيار اندك و بعضاً نادرست در منابع كشورهاي تاجيكستان و ايران ديده مي شود. مسئلۀ اصلي اين پژوهش معرفي تذكره و تذكره نويس، طبقه بندي معيارهاي تذكره نويسي و تحليل ديدگاههاي انتقادي وي در تذكره است. نگارنده براي تبيين اين مسئله با استفاده از روش تحليل محتوا و استناد به دستاوردهاي رويكرد ژانري به متن به دنبال يافتن پاسخ براي پرسشهاي زير است: فهمي كيست، تذكرۀ وي داراي چه ويژگيهايي است و مؤلف چه ديدگاههاي انتقادي دارد؟ اين تذكره چه نقشي در جريان تذكره نويسي و تاريخ ادب فارسي در ماوراءالنهر ايفا كرده است؟ نتايج تحقيق نشان داد تذكرۀ فهمي تذكرۀ مستقلِ منثور عمومي ناتمام به فارسي است كه در سدۀ سيزدهم قمري به فرمان حاجي ملا محمد توقسابه، از سپاهيان وقت بخارا، تأليف شده است. ديدگاه هاي انتقادي مؤلف را مي توان در ذيل چهار عنوان «تاريخي ـ تحليلي، اخلاقي، سياسي ـ اجتماعي، و بلاغي ـ جمال شناسانه» تحليل كرد. اين تذكره به رغم ناتمام بودن، اطلاعات ذي قيمتي از ادب فارسي و جريان هاي فكري و عرفاني دورۀ خود را ثبت كرده است كه در روند نگارش تاريخ ادييات فارسي در ماوراءالنهر شايان اهيمت است.

Molla Abdolmotaleb Khajeh, also known as Fahmi (death after 1286 AH), is a biographer from Transoxiana. There is little known about his personality, and some of the evidence from Tajikestan and Iran are rather faulty. This study aims to introduce this biographer and his categorization of biography, and then analyze his critical views. The content and genre analysis of the study attempts to answer the following questions. Who is Fahimi? What are the features of his biography? What are the author's critical views? What significance does this biography have in the Persian literary history of Transoxiana? The findings show that Fahimi's biography is a general independent unfinished prose in Farsi which was written in the 13th century AH, ordered by Haj Molla Mohammad Toughsabeh who was a military member of the then-Bokhara. Fahimi's critical views could be categorized into four groups: historical-analytical, moral, political-social, and rhetorical-aesthetic. Although the biography under investigation is an unfinished work, some rich data could be extracted about the Persian literature and the social and mystic understanding of the era, which could all be contributive to the history of Persian literature in Transoxiana.