كاهش همخواني در زبان فارسي: مطالعه موردي همخوانهاي انفجاري

Lenition in Persian: A Case Study of Stop Consonants

در نوشتار پيش رو كاهش همخوان هاي انفجاري در گفتار پيوسته فارسي در چارچوب واج شناسي آزمايشگاهي بررسي شده است. داده ها طوري طراحي شدند كه همخوان هاي انفجاري در يكي از سه جايگاه آغازي، مياني (بين دو واكه) و پاياني كلمه قرار بگيرند؛ همچنين، همخوان ها ازنظر بافت آوايي (بافت واكدار و بي واك) و موضع تكيه (تكيه بر و بي تكيه) با يكدگير تفاوت داشتند. مقادير ديرش همخوان هاي انفجاري و همچنين فراواني وقوع تظاهر آوايي آن ها به صورت گونه هاي انفجاري، سايشي و ناسوده محاسبه شد. نتايج نشان داد كه انفجاري هاي بي واك نسبت به كاهش، مقاومت نشان مي دهند و در هيچ بافتي از ميزان قوت همخواني آن ها كاسته نمي شود؛ ولي انفجاري هاي واكدار بسته به دو عامل جايگاه و بافت آوايي به درجات مختلف كاهش مي يابند. بيشترين ميزان كاهش مربوط به جايگاه بين واكه اي است كه در آن هم از ديرش انفجاري ها (واكدار) كاسته مي شود و ميزان گرفتگي آن ها از گونه انفجاري به ناسوده تغيير مي كند. كاهش انفجاري هاي واكدار در جايگاه هاي آغازي و پاياني كلمه در مجاورت آواهاي واكدار تنها به صورت كوتاه شدگي همخوان يا كاهش ديرش است. نتايج به دست آمده با ديدگاه آوايي به كاهش همخواني مطابقت بيشتري دارد و سازوكارهاي توليدي ناظر بر فرايند كاهش همخوان را به صورت كاهش درجهت افزايش رسايي، كاهش درجهت كم كوشي توليدي و كاهش درجهت كوتاه شدگي (كم شدن ديرش) تاييد مي كند. اين يافته ها با محدوديت هاي ادراكي ناظر بر فرايند كاهش نيز مطابقت دارد كه براساس آن كاهش در درون يك سازه نوايي مانند كلمه نسبت به مرز آغازي و پاياني آن سازه رايج تر است؛ كاهش در مجاورت واكه ها رايج تر از همخوان هاست و احتمال كاهش يك همخوان انفجاري به ناسوده بيشتر از سايشي است.

In the present research, the lenition of stop consonants in Persian continuous speech has been investigated within the framework of laboratory phonology. Data were designed such that Persian stops were placed in three different consonantal positions, namely word initial, intervocalic word medial, and word final. Also, the stop consonants differed with respect to context (voiced vs. voiceless) as well as lexical stress (stressed vs. unstressed). Duration of stop consonants as well as their frequency of occurrence as stops, fricatives and approximants were computed. Results showed that voiceless stops resist lenition and do not lose their phonetic quality in any context. However, voiced stops show different magnitude of consonantal reduction depending on word position and context. This finding is in line with the phonetic approach to lenition, supporting the articulatory mechanisms underlying consonantal weakening, namely greater sonority, lesser articulatory effort and shortening. The results further agree with perceptual constraints underlying consonantal lenition which assume that stop consonants are more likely to be weakened inside a prosodic unit like a word rather than at its edges, also in intervocalic position, as they are surrounded with more sonorant sounds, and they are more likely to turn into approximants than fricatives