جريان‌شناسي روان‌شناسي اسلامي در عصر حاضر: بررسي فراتركيب

در شكل‌گيري روان‌شناسي اسلامي ايده‌هاي متنوعي ديده مي‌شود كه بخشي از آن در گرو شناخت رويكردهاي روش‌شناسانۀ روابط روان‌شناسي و اسلام است. هدف پژوهش حاضر شناسايي جريان‌ها يا رويكردهاي كلان حوزۀ ارتباط‌شناسي روان‌شناسي و اسلام در يك روند تاريخي بود. با استفاده از روش فراتركيب، 98 مطالعۀ كيفي (1900 تا 2019م) از منابع معتبر شناسايي شد و با تجزيه و تحليل آن‌ها در يك چارچوب جديد تركيب شد. يافته‌ها نشان داد كه اولاً آغاز بحث از ارتباط روان‌شناسي و اسلام با درنظر گرفتن يك پيوستار فلسفي  تجربي به دهۀ 1910 بازمي‌گردد؛ ثانياً مطالعات حوزۀ ارتباطي روان‌شناسي و اسلام به‌واسطۀ شاخص «نقطۀ عزيمت علم/ دين» در رويكرد دوگانه (درون  بومي و برون  بومي)، و با شاخص «مبنا قرار دادن علم» در قالب رويكرد سه‌گانۀ پالايش علم، مقايسۀ علم، و تأسيس علم طبقه‌بندي مي‌شود؛ ثالثاً رويكرد سه‌گانۀ اخير در چهار بازۀ تاريخي بازشناسي مي‌شود كه عبارت‌اند از: الف) دورۀ تمهيدي (معرفي انديشه‌هاي انديشمندان مسلمان) از 1910م، ب) رويكرد پالايش و موج اول رويكرد تأسيس از 1950، ج) رويكرد مقايسه از1980، د) موج دوم تأسيس از 2005. هر يك از رويكردهاي سه‌گانۀ اخير، مبتلا به محدوديت‌هاي روش‌شناسانه بوده كه يك راه‌ برون‌رفت آن، پيشنهاد «رويكرد تأسيس اشتراكي» است كه با مبنا قرار دادن الگوي ميان‌رشته‌ايِ چندسطحي و با بهره‌گيري از سه مرحلۀ مقايسه، پالايش، و تأسيس، با حفظ ارتباط روان‌شناسي و اسلام، زمينۀ تأسيس علم جديد را فراهم مي‌كند.