قاعده نيت و گستره آن

قاعده نيت در زمره قواعد فقهي پركاربرد است. علي‌رغم حضور نمايان آن در ابواب فقهي مختلف، طرح آن به عنوان قاعده‌اي فقهي با يادكرد جوانب متعدد و گوناگون و موارد كاربرد آن كمتر انجام شده است. اين نوشته درصدد معرفي قاعده و بيان ادله‌اي است كه مي‌توان از آن براي اثبات قاعده بهره جست. اين ادله شامل كتاب، سنت و عقل است. برخلاف برخي كه اساساً نيت را ويژه عبادات مي‌دانند، نه‌تنها نيت بلكه به تبع آن، قاعده نيت در غيرعبادات نيز جريان دارد. لذا نيت در قاعده به قصد قربت اختصاص ندارد. افزون بر اينكه شامل معاني قصد عنوان، قصد مدلول لفظ و اثر و غايت آن، قصد لفظ و اصل انگيزه و غرض نيز مي‌شود و عملاً در همه اين معاني به كار رفته است. تطبيقات فقهي قاعده به همراه اصل روايات در ابواب مختلف گواه اين تعميم است. برخلاف تصور برخي، لفظ نيت بر همان معناي لغوي خود مانده است. فقيهان پيشين در موارد مختلف به راحتي از برخي آيات و روايات براي اثبات قاعده و وجوب نيت بهره مي‌جسته‌اند ولي رفته‌رفته برخي پسينيان دلالت اين آيات را زير سؤال برده‌اند؛ چنان‌كه دلالت و سند برخي روايات را نيز براي اثبات قاعده نپذيرفته‌اند.