تحليل نقش و جايگاه نهادهاي قدرت در ماجراي خروج تارابي

در پاره اي از پژوهشها درباره تاريخ نگاري جويني با استناد به جهت‌گيري جويني در ذكر خروج تارابي اين نتيجه به‌‌دست آمده كه جويني در نوشتن اين اثر حامي مغولان بوده است. اين پژوهش مي خواهد به اين پرسش پاسخ دهد كه آيا مي توان حمايت جويني از مغولان را صرفاً از جهتگيري او در ماجراي خروج تارابي استنباط كرد. اگر بتوان براي اين حمايت، دلايل ديگري يافت، آيا وجه حمايت جويني از مغولان مخدوش خواهد شد؟ براي يافتن پاسخ اين پرسش ها، نخست بايد ديد آيا اين حمايت ممكن است از لحاظ تاريخي و سياسي مبتني بر دلايل ديگري باشد؟ به اين منظور لازم است نهادهاي قدرت را در زمان خروج تارابي شناخت. يكي از نهادهاي اصلي قدرت در اين دوره مغولان هستند. آنها پس از استقرار دو دسته شدند: دسته نخست معتقد بودند طبق ياسا بايد شهرها را ويران كرد و مردمان را كشت. دسته دوم اعتقاد به حفظ شهرها و مردمان و گرفتن ماليات داشتند. بين ايرانيان نيز، دست‌كم دو نهاد قدرت ديده مي شود: بزرگان بخارا و عوام. از نهادهاي قدرت مذهبي نيز آل برهان، محبوبيان، صوفيه و خليفه عباسي اهميت دارند. پس از قدرت يافتن تارابي و شورش عليه بزرگان بخارا، دسته اخير به‌گرايش غالب مغول نزديك و با آنها همدست شدند و بر تارابي غلبه كردند؛ سپس بر سر اداره بخارا بين دو نهاد قدرت مغول اختلاف افتاد. سرانجام اوكتاي قاآن حكم بر ابقاي بخارا داد. بنابراين به‌اجمال مي توان گفت پس از خروج تارابي شاهد غلبه گرايش دوم مغولان، محبوبيان، بزرگان و اشراف بخارا را هستيم.