«طريق شُطّار» و «وجه خاص» در فتوّت‌نامۀ عبدالرزاق كاشاني

Shottar Path and Special-Mode Path in Abd al-Razzaq Kashani’s Futowat-Name

در طريقت‌هاي صوفيانه همواره موضوع «اَقرب طُرُق» مطرح بوده است؛ براي مثال نجم‌الدين كبري «طريق شُطّار» و ابن‌عربي «وجهخاص» را «اقرب طرق الي الله» معرفي كرده‌اند. حسين خوارزمي و بعضي از شارحان كبروي‌مسلكِ فصوص، «وجه خاص» يا «قُرب بدون واسطه» را همان «طريق شُطّار» دانسته‌اند. اما بعضي از محققان، اين نظر را نپذيرفته و طريق «شُطّار» را امري مربوط به عرفان ‌عملي خراسان، و «وجه‌ خاص» را مفهومي مرتبط با عرفان ‌نظري مكتب ابن‌عربي دانسته‌اند. مقالۀ ‌پيش ‌رو اين موضوع را با بهره‌مندي از فتوتنامۀ عبدالرزاق‌ كاشاني مورد بازبيني قرار داده است؛ زيرا كاشاني، برخلاف بعضي از شارحان صِرف عرفان ‌نظري، در تصوف عملي نيز سلوك داشته و دست ارادت به عبدالصمد ‌نطنزي و بعضي ديگر از مشايخ بزرگ ‌وقت داده است، و همان گونه كه ابن الفوطي و ديگران، ايشان را «مِن العالمين العاملين» ناميده‌اند، جامع علم و عمل بوده است. كاشاني در فتوت‌نامه‌اش، به‌جاي واژۀ «شُطّار»، از واژۀ «فتوت» به معني «ظهور نور فطرت» و در معناي ضمني «وجه خاص» استفاده كرده است. تحقيقات نشان مي‌دهد كه اين انديشه از طريق قيصري، شاگرد مشهور كاشاني، به خوارزمي و ديگران انتقال يافته است. مفهوم «وجه ‌خاص» را مي‌توان «وقفه» يا «ارتباط بي‌واسطه» در انديشۀ عبدالجبار نفري داست. در نگاه اين عارف گمنام، «واقفان» به «قرب وريدي» از «طريق سرّ» راه يافته‌اند؛ كه بعدها، ابن‌عربي «وقفه» را با اصطلاح «وجه خاص» به‌عنوان نزديك‌ترين راه ارتباط حق با بنده از طريق عين ثابت، مورد شرح و بررسي قرار داده است. اين مقاله بر آن است تا بيان كند «وجه خاص ابن‌عربي» در شرح «واقفان» و «ملامتيان»، با «اهل فتوت كاشاني» و «طريق شُطّار نجم كبري» قابل انطباق مي‌باشد.

In Sufi ways the idea of "closest path" has always received much attention; for instance, Najm al-Din Kobra’s "Shottar path" and Ibn Arabi’s Special-Mode path" have been respectively introduced by them as the "closest path to God”. Hossein Kharazmi and some other followers of Kebrooyeh, consider the main motifs of "Special-Mode path", also called "the path without mediator" and "Shottar path" to be the same. However, some researchers have not accepted this idea and consider "Shottar path" as a part of practical gnosis of Khorasan, but consider "Special-Mode path" as a part of theoretical gnosis of Ibn Arabi’s ideology. This article attempts to review this issue using Abd al-Razzaq Kashani’s Futowat-Name; because Kashani has had knowledge about practical gnosis as well as theoretical one, unlike some other mystics, and has followed the likes of Abd al-Samad Natanzi. He is a man of word and practice, and was called "the wisest of sages" by Ibn al-Futi. In his book, Kashani used the word "Futowat", meaning "the enlightenment of human nature" instead of "Shottar" and used "Special-Mode" in its connotative meaning. Findings show that this idea was transferred to Kharazmi and others by Gheysari, one of the famous students of Kashani. The concept of "Special-Mode" can be equivalent of "Waqfe" or "direct connection" in the ideology of Abd al-Jabbar Nafari. In the eye of this anonymous mystic, "Waqifs" have achieved "Varidi Qurb" through "the way of secrets". Later, Ibn Arabi describes "Waqfe" with the term "Special-Mode" as the closest way of connection between God and his servants in a stable way. This article attempts to say that "Ibn Arabi’s Special-Mode" in the description of "Waqifs" and "Malamatiyyas" is in accord with "people of Futowat" in Kashani’s ideology and "Shettar path" in Najm Kobra’s ideology