كتاب‌شناخت: نگاهي دوباره به كتاب تاج جاحظ

جاحظ از جمله نويسندگان عرب است كه در آثار خود توجه ويژه اي به ايرانيان، آيين و رسوم ايراني، پادشاهان ساساني و سخنان حكيمانه آن‌ها داشته است، به گونه اي كه به سهولت مي توان دريافت كه فرهنگ ايراني از نظر او قابل احترام و گاه برتر از فرهنگ عربي است. جاحظ به وضوح اعتراف مي كند كه عرب ها آيين كشورداري و سياست را از ايرانيان آموختند. ميزان و معيار درستي و صحت هر موضوع را خواست و اراده شاهان مي داند و به همين سبب در ابتداي بسياري از موضاعات خود مي گويد: از اخلاق شاهان اين است كه... بر شاهان جايز نيست كه... از حقوق شاهان اين است كه... در اين نوشتار به ديدگاه هاي مختلف وي درباره ايرانيان و پادشاهان ساساني، آداب ‌و رسوم، آداب پوشاك، خوراك، مجالس خوش‌گذراني، حكمت ها و... پرداخته شده است. چنانكه وي در آغاز هر باب از كتابش كه به موضوعي خاص اشاره دارد، ابتدا به توضيحي كلي درباره آن مي پردازد و سپس به ذكر ديدگاه هاي ايرانيان و پادشاهان ساساني در آن موضوع خاص مي‌پردازد و آنگاه به ميان خلفاي عرب مي آيد و ديدگاه هاي آنان را كه درواقع تكرار همان آيين و آداب ‌و رسوم شاهان ساساني است بيان مي كند. اين شيوه نگارش به وضوح تأثيرپذيري فرهنگ عربي از فرهنگ ايراني را نشان مي دهد به‌ويژه در اموري كه از سنت هاي ايراني است از جمله جشن مهرگان و نوروز و نيز آيين پرده داري و تشريفات دربار كه در خلافت اسلامي پيشينه اي نداشته است. مي توان گفت كه گستره نفوذ فرهنگ و آداب ‌و رسوم ايراني در ميان خلفاي عرب به حدي بوده است كه جزئي جدايي ناپذير از زندگي آن‌ها شده و با فرهنگشان عجين شده است و مي توان بسياري از آداب و رسوم ناشناخته دولت ساساني را از آيين و رسوم رايج در خلافت عباسي شناخت و اين كتاب جاي خالي متون پهلوي را كه غالبا از ميان رفته اند پر مي‌كند.