بررسي و تحليل ماهيت كاربري معماري دستكند اِمامزاده مَعصوم شهرستان مراغه

پس از كشف آثار دستكند در ايران در چند دهۀ‌ اخير، ماهيت و كاربري اين آثار همواره مورد بحث بوده است. ردپاي بسيار كم‌رنگ و مبهم از عصر پديد آمدن اين آثار به‌جاي مانده، از آن‌روي امكان گاهنگاري و كاربري دقيق و مطلق براي پژوهشگران و علاقه‌مندان آثار صخره‌اي دشوار كرده است؛ از سويي ديگر، ماهيت صخره‌اي و غار بودن اين محل‌ها بيشتر پژوهشگران را بر آن داشته كه آن‌ها را به آئين مهرپرستي نسبت دهند. به‌هرروي، مطالعات اخير دربارۀ محوطۀ صخره‌اي روستاي «ورائوي» مراغه (موسوم به «اِمامزاده مُلامَعصوم» يا «معبد مِهر») كه تاحدودي از نظر داده‌هاي باستان‌شناختي غني‌تر است، دلايل بيشتري براي انتساب اين آثار به دورۀ اسلامي ارائه مي‌دهد؛ هرچند كه پژوهش‌هاي ژرف و دقيق، به گمانه‌زني‌هاي باستان‌شناختي و علمي نياز دارد. در اين پژوهش سعي شده، با تكيه‌بر تحليل‌هاي فضايي و داده‌هاي مقايسه‌اي، براي روشن‌تر شدن گاهنگاري و كاربري بناي حاضر به نكاتي پرداخته و شناختي باستان‌شناسانه ارائه شود كه پيش از اين مورد توجه چنداني قرار نگرفته است. پژوهش حاضر به‌روش توصيفي و سپس با روش‌هاي تحليلي و تطبيقي به‌دنبال پاسخ به پرسش‌هاي ذيل است؛ 1) گاهنگاري نسبي و زمان شكل‌گيري مجموعۀ آثار دستكند وَرجوي مراغه چه بوده است؟ ۲) كاربري فضاهاي اين مجموعه چيست؟ فرضيه‌هاي مطرح شده در راستاي پرسش‌هاي فوق عبارتنداز: زمان ايجاد اين مجموعه دستكند براساس مباني گاهنگاري نسبي كه به‌صورت تطبيقي انجام مي‌گيرد، كاربري اوليۀ مجموعه دستكند وَرجُوي يك معبد بودايي متعلق به دورۀ ايلخاني پيشنهاد مي‌شود كه بعد از اصلاحات ديني «غازان‌خان»، تبديل به خانقاه مي‌شود؛ بر همين‌اساس منسوب دانستن اين محوطه به آئين مهرپرستي دور از ذهن است. درنهايت، اگرچه گاهنگاري ديگر نيايشگاه‌هاي صخره‌اي نيازمند پژوهش مستقل است، به‌نظر تاريخ‌گذاري و كاربري نسبي فضاهاي دستكند امامزاده مَعصوم مراغه‌اي بتوان براي اين آثار راهگشا باشد.