نسبت علم و اراده ي الهي در مكتب كلامي حله

رابطه‌ي «علم» و «اراده» در انسان و خداوند يكي از مسائلي است كه در مكاتب مختلف فلسفي و كلامي مورد مداقه قرار گرفته است. نوشتار حاضر بر آن است تا رابطه‌ي «علم» و «اراده‌ي» خداوند را در مكتب كلامي حله بررسي نمايد، مكتبي كه كه ميراث‌دار مكتب كلامي بغداد بوده و اساطين آن با فلسفه‌هاي سينوي و اشراق، و مكاتب مختلف كلامي به ويژه معتزله و اشاعره آشنايي عميقي دارند. در نوشتار حاضر، پس از اشاره به عنايت متكلمان اين مكتب به آثار معتزله‌ي متأخر، نشان داده شده است كه محقق طوسي و فاضل سيوري ديدگاه ابوالحسين بصري را در باب اراده‌ي الهي قبول كرده‌اند. محقق حلي در موضعي متعادل‌تر، آن را تأييد نسبي نمونده‌ است. اما علامه حلي موضع يكساني در اين باب ندارد، به طوري كه در آثار ابتدايي خويش سخن بصري را تصديق كرده، ولي در آثار بعدي آن را خالي از اشكال نمي‌داند. از همين رو، مي‌توان ادعا كرد كه برخي تحليل‌هاي پيشين، مانند آنچه زابينه اشميتكه (1991 و 1994) ارائه داده است، نقصان‌هايي دارد. در انتها، ديدگاه اين مكتب در دو مقام «ثبوت» و «اثبات» ارزيابي شده است. در مقام اثبات، نشان داده شده كه كلام اين بزرگان، خالي از «ابهام» و «اضطراب» نيست. سپس انتقادهاي آنان به فلاسفه و بهشميه بررسي شده است. در مقام ثبوت نيز به تمايز ميان صفات علم و اراده پرداخته شده و نشان داده شده است كه استدلالات بزرگان مكتب حله و برخي فيلسوفان متأخر از آنها مانند ملاصدرا براي اثبات يگانگي علم و اراده‌ي (ذاتي) خداوند ناتمام است..