ارتباط دوسويه متن و تصوير در نسخه واسطي مقامات حريري از منظر نقد اجتماعي

مقامات حريري اثر مشهور ابومحمدقاسم‌بن‌علي‌حريري‌بصري متولد ۴۴۶ ه.ق. است. اين اثر ادبي از كهن‌ترين داستان‌هاي مصور ادبيات عرب دوران خلفاي عباسي مي‌باشد؛ ادبيات بي‌نظير، جاذبه‌هاي داستاني به همراه انتقادات اجتماعي، آموزه‌هاي اخلاقي و تربيتي از ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد آن است. محمود واسطي با مصور كردن اين اثر نه تنها مكتب نگارگري بغداد را پي‌ريزي نمود، بلكه فرهنگي مصور از شرايط اجتماعي، رفتاري و اخلاقي آن روزگار به‌وجود آورد. از منظر نقد اجتماعي محيط بر ادبيات تاثير دارد، و ادبيات نيز بر محيط اجتماعي موثر است. پژوهش‌هاي جامعه‌شناسي ادبيات نشان مي‌دهد، براي شناخت انديشه‌ اجتماعي مي‌توان از آثار شاعران و نويسندگان ياري طلبيد. در نقد اجتماعي به روابط متقابل ادبيات و اجتماع توجه شده است؛ از اين رو، مهم‌ترين راه بررسي و تحليل آثار ادبي، فلسفي و هنري نمايشنامه‌ها، نقد و تحليل اجتماعي است. با توجه به جايگاه ارزشمند مقامات حريري و ادبيات غني و فن سخنوري و نيز اين كه نقدهاي اجتماعي حريري تاكنون مورد توجه قرار نگرفته است، اين پژوهش مختصرا، مهم‌ترين نقدهايي را كه درون اين اثر وجود دارد، بررسي مي‌كند. انتقادات درون متن مقامات به سه عنوان حكومتي، رفتارهاي عقيدتي اجتماعي و اخلاقي اجتماعي تقسيم مي‌شود؛ كه حكومت، عوامل آن، گروه‌هاي خاص تأثيرگذار اجتماعي و افراد مختلف جامعه را دربر مي‌گيرد. اين انتقادات نمايان‌گر ذهن جامعه‌گراي حريري و واسطي هستند. هر دو هنرمند، نويسنده و نگارگر، در اين اثر، زشتي‌هاي سياسي، اجتماعي، رفتاري و اخلاقي جامعه را درد پيكره انساني مي‌دانند. حريري كاستي‌هاي اجتماعي، اخلاقي و رفتارهاي سياسي نادرست را با زبان نوشتاري و تصويري تلخ و گزنده بيان نموده و حاكمان، عالمان و مفسران و موعظه گران مذهبي زمان خود را مورد انتقاد قرار داده است. از نظر او جامعه سالم و عادل بستر پرورش و سازنده انسان كامل است و سازندگي اجتماعي بشري را در گرو به پاي‌بندي مسايل شهروندي و اجتماعي مي‌داند. اين مقاله با روش نقد اجتماعي به توصيف و تحليل متن نوشتاري و تصويري مقامات حريري مي‌پردازد و به واقعيات جامعه اجتماعي آن روزگار و هم‌چنين، به نتايج تحقيق دست خواهد يافت.