بررسي جايگاه «مصلحت»، در فقه مذاهب با رويكرد حلّ مصالح متعارض در اصل تكليف

مصلحت به‌معناي خير و صلاح معنوي بندگان در اثر تشريع احكام الهي، فعال‌ترين عنصري است كه همه ابواب فقه را پوشش مي‌دهد و از كارآمدي چشم‌گيري در فقه مذاهب برخوردار است، اما اينكه اين كارآمدي جنبه استقلالي دارد و با آن معامله دليل مستقل مي‌شود، يا به‌عنوان ابزار در فرايند استنباط نقش‌آفريني مي‌كند، محل بحث است؛ نقش ابزاري مصلحت موردوفاق مذاهب است اما در نقش استقلالي آن هم‌سويي وجود ندارد. دستاورد تحقيق نشان‌دهنده اين است كه هرچند فراوان به مالك و ابن‌حنبل و حتي شافعي، باور به استقلاليت مصلحت نسبت داده مي‌شود، ولي اين باور، از منابع فقهي و اصولي آنان قابل اثبات نيست. اما ورود عنصر مصلحت، از طريق اعتبار استحسان در فقه احناف، مالكيه و حنابله، و از طريق قياس در فقه شافعيه، داراي شواهد فراواني است كه در اين صورت، خلط مفهومي ميان استحسان و مصالح، بعيد نيست. در عين حال، نقش‌آفريني وسيع عنصر مصلحت در فقه مذاهب، تعارض مصالح مختلف در متعلق تكليف را به‌عنوان محوري‌ترين نقطه در پي داشته و حل آن، در تقدم مصالح ذات عمل، بر مصالح جانبي، است.