مطالعه سير تحول ساختار فضايي خانه‌هاي سنتي ايراني از بُعد كالبدي و ارتباطي با روش نحو فضا (نمونه موردي: خانه‌هاي دوره قاجاريه و پهلوي تبريز)

خانه‌هاي ايراني در طول دوره‌هاي گوناگون شكل‌گيري از نظر كالبدي و ارتباطي دچار تغيير و تحول شده‌اند. نقطه عطف اين خانه‌ها را مي‌توان در معماري خانه‌هاي دوره‌هاي تاريخي قاجاريه و پهلوي مشاهده كرد. در اين پژوهش، هشت نمونه از خانه‌هاي شهر تبريز بررسي شدند كه چهار مورد آن‌ها به دوره قاجاريه و چهار مورد ديگر به دوره پهلوي مربوط هستند. يك مورد از اين خانه‌ها به هر دو دوره تاريخي مربوط است كه به‌دليل تغييرات قابل‌ مشاهده طي اين دوره‌ها در اين خانه تحليل مي‌شود. هدف مقاله حاضر مقايسه و ارزيابي ساختارهاي فضايي خانه‌هاي ايراني در دو دوره قاجاريه و پهلوي با مطالعه و تحليل نمونه‌هاي مطالعاتي منتخب از خانه‌هاي شهر تبريز از بعد كالبدي و ارتباطي است. روش پژوهش تركيبي و مبتني بر شيوه تاريخي و با راهبرد تفسيري و تطبيقي است. روش گردآوري اطلاعات نيز به‌صورت كتابخانه‌اي و برداشت ميداني است كه به كمك ابزارهاي مشاهده، فيش‌برداري و نمونه‌برداري صورت گرفته‌است. تجزيه‌وتحليل در بخش كيفي، به‌صورت تطبيق پلان‌هاي طبقات همكف و استخراج فضاهاي تأثيرگذار در بخش كمي فضاها به روش نحو فضا و به كمك نرم‌افزارهاي Auto Cad، AGraph و Depth Map انجام شده‌است؛ زيرا نتايج پژوهش از نظر كيفي مبتني بر تحليل كمي داده‌ها، مقايسه آن‌ها و توصيف از بعد كالبدي و ارتباطي براساس عملكرد تأثير تغييرات خانه‌ها است. براساس نتيجه پژوهش؛ ورودي، هشتي، حياط بيروني، طنبي و حياط اندروني از عوامل تأثيرگذار تغييرات كالبدي در دوره‌هاي قاجاريه و پهلوي در پلان نمونه‌هاي مطالعاتي خانه‌هاي منتخب از آن دوره هستند. برخي از عناصر فضايي اصلي، فرم، شكل و كشيدگي خانه‌ها، سلسله‌مراتب فضايي، جبهه‌هاي ساخته‌‌شده، جهت‌گيري بنا، همسايگي‌ها، نحوه استقرار ورودي و تعدد آن‌ها و نحوه استقرار عناصر فضايي در مقايسه با محورهاي اصلي و فرعي، بيشترين تأثير را بر ارتباطات فضايي و رفتارهاي انساني در نمونه‌هاي مطالعاتي خانه‌هاي منتخب از دوره‌هاي تاريخي قاجاريه و پهلوي داشته‌اند.