بررسي نهادهاي نظامي و اجتماعي در خدمت ساختار قضائي خلافت عباسي

خلافت عباسي يكي از مهم‌ترين دستگاه‌هاي حكومتي در جهان اسلام به‌حساب مي‌آيد. بسياري از نهادهاي اداري و سياسي تمدن اسلامي در دوره اين خلافت شكل گرفت كه البته تعداد زيادي از اين نهادها به تاسي از ساختارهاي ايران پيش از اسلام بوده است. نهاد قضا يكي از مهمترين ساختارهاي اداري اين خلافت است كه گرچه پيش از آن نيز نزد دولت‌ها اسلامي وجود داشت؛ اما سرانجام به دست عباسيان تكامل يافت. ساختارهاي نظامي و اجتماعي مختلفي در خدمت نهاد قضائي خلافت عباسي بودند كه ازجمله مهم‌ترين آن‌ها مي‌توان به حسبه، شرطه و ديوان مظالم اشاره كرد. پژوهش پيش روي در پي بررسي جايگاه نهادهاي نظامي و اجتماعي نامبرده در ساختار قضائي خلافت عباسي است و سؤال اصلي آن است كه اين مناصب نظامي و ساختارهاي اجتماعي از چه جايگاهي در دستگاه قضائي خلافت عباسي برخوردار بودند؟ كه در پاسخ بايد گفت يافته‌هاي پژوهش حكايت از آن دارد كه اين مناصب بخش مهمي از ساختار قضائي آن دوره را در برمي‌گرفتند. نهاد حِسْبَه، ناظر بر امور اقتصادي، اجتماعي، مذهبي بود و اين تشكيلات در ارتباط مستقيم با امر به معروف و نهي از منكر  عمل مي كرد؛ شرطه ها مامور اجراي احكام قضائي بودند و بازوي اجرائي دستگاه قضا به حساب مي آمدند و ديوان مظالم نيز كه بخش مهمي از دستگاه قضائي خلافت عباسي بود نقش مهمي در دسترسي مستقيم مردم به خلفا در رسيدگي به شكايات مردم از عمال دولت و ديواني داشت و مسئول رسيدگي به اعمال ظالمانه حكام، امرا و رجال بزرگ دولت به مردم بود كه شخص خليفه مستقيما مسئوليت آن را بر عهده داشت.