نقش اختلاف نُسَخ در گوناگوني برداشت‌ها: مطالعه موردي حديث «عليّ ممسوس في ذات الله»

جمله مشهور «علي ممسوس في ذات الله» از جمله اخبار منسوب به رسول الله (صلي الله عليه و آله) است كه شارحان با وجود اهتمام بسيار، به توافقي در مورد معناي آن نرسيده‌اند، و شروح تفصيلي مشكل سازگاري واژه ممسوس را هم‌زمان با لغت و سياق روايت حل نكرده‌اند. نظر نكردن به چارچوب شكل‌گيري اين جمله در كاستي‌هاي معاني ارائه شده مؤثر بوده است. در اين مقاله با بررسي تحريرهاي گوناگون روايت، نشان داده شده كه اصل حديث با تعابير ديگري بوده است، و در دو فرايند نقل به معنا و تصحيف بدين شكل درآمده است. در معناي نسخه اصيل‌تر و متقدم‌تر هيچ ابهامي وجود ندارد و با سياق گزارش‌هاي كامل‌تر هم‌خوان است. با روشن شدن معناي حديث، نادرستي بعضي از گزارش‌هاي متأخرتر نيز معلوم مي‌شود. كم‌رنگي نگرش انتقادي، جمعي از عالمان متأخر و به ويژه اهل عرفان را بر آن داشته تا در حد توان به تأييد و توجيه غير تاريخي بعضي از اخبار مشكوك بپردازند. تلاش‌هاي ايشان در ارائه معنا براي «ممسوس في ذات الله» نااستوار به نظر مي‌رسد.