مطالعه روابط فضايي ـ اجتماعي در الگوي مساجد چهارايواني ايران (مطالعه موردي: مساجد جامع اصفهان، اردستان، قزوين و زواره)

بيان مساله: مسجد در جايگاه يكي از مهم‌ترين اركان هويت شهر اسلامي، در صدر اسلام، به‌عنوان اولين نهاد اجتماعي داراي كاركردهاي چندي بود؛ به‌گونه‌اي كه افزون بر مهم‌ترين كاركرد آن (عبادت)، فعاليت‌هاي‌ آموزشي، نظامي و اجتماعي نيز در آن جريان داشت. يكي از وجوه روابط زنده و تعاملات پوياي مسجد در گذشته، ويژگي‌هاي فضايي معماري و نوع روابط فضايي آن بوده است كه متأسفانه مشاهدات در اكثريت مساجد امروزي حاكي از، روابط و تعامل اجتماعي ضعيف در آن‌ها مي‌باشد.  سوال تحقيق: چگونگي تأثير چيدمان، ارتباط فضايي و هم‌نشيني ساختاري هر يك از عناصر مسجد، شامل ورودي، حياط، شبستان‌ها، ايوان و گنبدخانه  و نقش هر يك بر روابط اجتماعي در مساجد مي‌باشد. اهداف تحقيق:  شناخت روابط فضايي موجود در مساجد چهارايواني است كه مي‌تواند از مؤلفه‌هاي ساختار فضايي، تداوم ساختاري و برخي از پارامترهاي نحوفضا نظير انتخاب، اتصال، عمق و هم‌پيوندي فضاهاي اصلي مسجد تأثير بپذيرد. بنا به نظريه چيدمان فضايي، ترتيب قرارگيري فضا‌ها در كنار يكديگر، تأثيري مستقيم بر نحوه استفاده از فضا دارد و مي‌تواند زمينه‌ساز روابط اجتماعي ‌باشد. فرايند اين پژوهش، چهار نمونه از مساجد جامع چهارايواني (قزوين، اردستان، زواره و اصفهان) را مورد بررسي قرار داده است. روش تحقيق: تحليل محتوا و راهبرد استدلال منطقي، نشان مي‌دهد كه بخشي از مهم‌ترين مفاهيم مرتبط با ويژگي‌هاي فضايي معماري، ذيل مفهومي فراگير با عنوان «روابط فضايي» قابل سازمان‌دهي هستند. در اين راستا، پس از تبيين و ساختاربخشي به مفاهيم موردنظر، با به‌كارگيري ابزارهاي تحليلي، اين مفاهيم بر روي نمونه‌هاي شاخص از مساجد جامع، به آزمون گذاشته شده‌اند.  مهم‌ترين يافته‌ها و نتيجه گيري تحقيق: نشانگر آن است كه نوع و ارتباط زنجيره‌اي از فضاها كه در پيوستگي و هم‌نشيني ساختاري و بصري شكل مي‌گيرند، به‌منظور استمرار سلسله‌مراتب دسترسي به بخش‌هاي مختلف بنا و داشتن ساختار منسجم و تقسيمات كاركردي فضا مي‌توانند در گشايش يا محدود كردن روابط اجتماعي تأثيرگذار باشند، از طرفي وجود و چيدمان عناصر حياط، ايوان و تناسبات فضاها در ساختار دروني مساجد چهار ايواني و در سازمان فضايي سبب افزايش رده‌بندي فضايي گرديده است كه  نتايج اين امر نشان‌دهنده موجب افزايش قابليت انتخاب، ارتباط فضايي، نفوذپذيري و شكل‌گيري عرصه‌ها و آستانه‌‌هاي متنوع‌تري مي‌‌شود كه درنتيجه كاربران طيف فضايي ملموس‌تري از حريم‌هاي فضايي شامل خلوت تا فضاي جمعي را تجربه خواهند كرد كه ميزان مطلوبيت از استفاده‌پذيري فضا را محقق مي‌كند.