كهن‌الگوي «خورشيد» در شعر نظام‌الدّين استرآبادي

هستي آدمي همراه با كاركردها و منش‌هايي كه از خويش آشكار مي‌كند، از سرچشمه‌هاي فراوان و گوناگوني آبشخور مي‌يابد. يكي از اين آبشخورهاي اساسي و بنيادين كه بر هستي آدمي سايه مي‌اندازد، كهن‌الگوها هستند. كهن‌الگوها تصاوير يا نمادهاي ناخودآگاه جمعي بشرند كه ذهنيت، انديشه و رفتار آدمي را در سيطرۀ خود دارند و خود را در حيات اجتماعي، فرهنگي و هنري بشر، در قالب‌هاي گوناگوني هويدا مي‌سازند. اين تصاوير در ناخودآگاه روان آدمي پنهان‌ هستند و سرچشمۀ زاياي اسطوره‌ها، آيين‌ها و روايت‌ها قرارمي‌گيرند. خورشيد از جملۀ كهن‌الگوهاي مشترك بين اقوام مختلف بشري است كه روايت‌هاي اسطوره‌اي گوناگوني را در ميان ملل ساخته و پرداخته‌است. اين كهن‌الگو از جمله اساسي‌ترين عنصر ذهنيت و انديشۀ اسطوره‌اي ايراني است كه از اعصار دور تا به امروز در دوره‌هاي مختلف تاريخي، فرهنگي و اجتماعي، سلطه و بازتاب خود را در انديشه، ذهنيت و ميراث هنري و ادبي فرهنگ ايراني حفظ كرده‌است. از ميان طبقات اجتماعي و فرهنگي هر جامعه و ملّتي، شاعران يكي از مهم‌ترين طبقاتي‌ هستند كه از طريق شعر خويش، انواع و اقسام درون‌مايه‌ها و تصاوير كهن‌الگويي را به ارث مي‌برند و آن‌ها را به سپهر انديشه و فرهنگ دوران بعد از خود منتقل مي‌كنند. «خورشيد» از كهن‌الگوهاي مشترك اقوام بشري است كه با درون‌مايه‌هاي گوناگوني در آثار فرهنگي اقوام مختلف آشكار مي‌گردد. از جمله شاعراني كه در افق زبان و ادبيات فارسي به گونه‌اي برجسته و متمايز از تصاوير و درون‌مايه‌هاي مربوط به كهن‌الگوي خورشيد در شعر خود بهره مي‌برد، «نظام‌الدّين استرآبادي» است. انعكاس اين كهن‌الگو در منظومۀ فكري نظام‌الدّين استرآبادي، موضوعي است كه اين پژوهش به آن مي‌پردازد. در اين مقاله، ديوان نظام‌الدّين استرآبادي بر اساس نظريۀ تحليل كهن‌الگويي يونگ بررسي شده‌است و تأثير كهن‌الگوي خورشيد در منظومۀ فكري شاعر، توصيف و تحليل مي‌گردد. بر اساس تحليل كهن‌الگويي ديوان نظام، «قدرت، تاجداري، ثروت، زيبايي و‌ حيات» از جمله درون‌مايه‌هايي هستند كه كاربرد كهن‌الگوي خورشيد را در شعر نظام مكرر مي‌سازد. سلطۀ اين كهن‌الگو در فضاي فكري و هنري اين شاعر، در تصويرسازي و توصيفات شعري نظام‌الدّين كاركردي برجسته و متمايز دارد.