گونه‌شناسي مكان و مناسبات سوژه با آن در گفتمان تصوف؛ مطالعۀ موردي ميراث صوفيانۀ ابوسعيد ابوالخير

مقولۀ مكان و گونه شناسي آن و مناسبات سوژه و مكان، درون گفتمان هاي گوناگون و در ژانر هاي متفاوت قابل بررسي است. ما در اين پژوهش، امر مذكور را درگفتمان تصوف كار بست داده ايم. و در اين خصوص با مطالعۀ مقامات هاي ابوسعيد، نيشابور را به عنوان مكان گسترده و خانقاه را به مثابۀ مكان كانوني گفتمان انگاشته ايم. و نشان داده ايم نيشابور قبل از حضور ابوسعيد، داراي ساختار شهري و پيوست معنايي و مكاني«پيوستاري» است. تكثر فرهنگي، حضور سايه اي گفتماني اديان ، دركنار گفتمان غالب شريعت محور، نيشابور را به ترامكان، فراشهر و مكاني«پديداري» مبدل كرده است. حضور تمايز آفرين ابوسعيد در نيشابور در شكل پيوستاري وكاربردي عناصر شهري تصرف مي كند؛ و در ادامه شهر را به مكان منازعه با زنجيره اي از هويت هاي هم ارزِگفتمان هاي قطب مخالف بدل مي كند. و«نا پيوستاري مكاني» رقم مي خورد. نگرش نوبنياد ابوسعيد به تصوف و پيدايش و زايش گفتماني نو، نيشابور را دچار زايشي مجدد كرده است. فاعليت سوژه در مكان، مرجعيت مكاني را «باز پردازي» كرده وحاكميت گفتمان شريعت مدار را كم رنگ نموده و سايۀ خانقاه را بر مسجد انداخته است. خانقاه درمسير تغلب گفتماني به عنوان كارگاه تربيت صوفي، مكاني شبكه ايالقايي است كه در آن، بين مقام نفسي صوفي با مكانش در خانقاه قيد تساوي بر قرار است. و چيدمان معماري خانقاه برابر با چيدمان هندسۀ قدرت گفتمان صوفيه است. ما سه گونه مناسبت بين سوژه و مكان برشمرده ايم: وقتي كه تنها وجه معنايي مكان بستر جريان يابي حكايت است، سوژه بر آن غالب است. گاهي وجه زايندۀ مكان به سوژه معنا وتشخصي مي دهد كه تا قبل از آن فاقد آن بوده است، در اين حالت مكان بر سوژه غالب است نمونۀ آن بسط روحي ابو سعيد پس از حضور بر مزار ابوالفضل سرخسي است. نوع سوم كه به نظر مي رسد تازگي دارد؛ زماني است كه قصد سوژه و مكان معنا دهي و معنا يابي است، نه غلبگي مطلق. دراين نوع عامل تعامل يا عيني است يا ذهني. فاعليت ابوسعيد درهمۀ اين تصرفات و تغييرات در هويت و نوع مكان،غلبگي وتعامل مكاني، تمهيدي براي گسترش، انتشار و ورودگفتمان نوپديد به مناسبات قدرت است.