بررسي تطبيقي درون‌مايه‌هاي آثار نمايشي عشقي، ايرج و عارف

مضامين نوگرايي عصر مشروطه در آثار بيشتر شاعران و نويسندگان اين دوره ديده ‌مي‌شود. منشاء اين محتواهاي ادبي متأثر از عوامل بيداري ملت بودند و موجد آثار مهم اين عصر شدند. تعمق در برخي از اين آثار، نگرش خاص و منحصر‌به‌فرد صاحبان خود را بر ما روشن مي‌كند و با مقايسۀ ديدگاه‌هاي آنان مي‌توان به تفاوت‌ها يا اشتراكاتي دست يافت. بعضي از آن‌ها همچون وطن، قانون و آزادي در ادبيات، بيانگر دفاع حقيقي از ملتي ستمديده و جامعه‌اي گرفتار استبداد است، اما گرفتاري در ايسم‌هاي (Ism) روشنفكرانه، همچون ناسيوناليسم، نيهيليسم و شووينيسم يادآور تجدد به معني خاص‌تري است. تعمق در برخي آثار نشان مي‌دهد كه افراط در افكار نوگرايانه سبب نوعي تناقض در ديدگاه‌هاي متجددانه شده‌است. هرچند مسائل سياسي‌ـ اجتماعي و انتقاد از آن‌ها، محور اصلي درون‌مايه‌هاي آثار اين دوره است، اما لزوماً همۀ منتقدان از يك زاويۀ مشخص به مسائل نگاه نمي‌كنند. در اين عصر، گرايش به نمايش و نمايشنامه‌نويسي رواج يافت و به لحاظ مردمي بودن، جايگاه عرضۀ تمايلات و نقدهاي سياسي‌ـ اجتماعي شد. شعراي برجسته‌اي نظير ميرزادۀ عشقي، ايرج‌ميرزا و عارف قزويني به خلق آثار نمايشي با رويكرد متجددانه و نگاه انتقادي به اوضاع سنّتي ايران پرداختند. هر يك از اين ادبا با انديشه و ايدئولوژي خود و با هدف اصلاح اوضاع سياسي و اجتماعي به مبارزۀ قلمي روي آوردند. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي مضامين برجستۀ مظاهر تجدد در آثار نمايشي عشقي، ايرج‌ميرزا و عارف، وجوه اشتراك، افتراق و تناقض‌هاي درون‌مايۀ آثار نمايشي آنان در حوادث تاريخي پرداخته‌است و عوامل و مقتضاي احتمالي كه در گرايش هر كدام از شاعران سه‌گانۀ مورد بحث مؤثر بوده‌است و در آثارشان نمود عيني يافته، شناخته مي‌شوند. نگاه عشقي و عارف به حوادث كاملاً سياسي بود و ايرج‌ميرزا ـ نمايندۀ طبقۀ اشراف ـ با افكار مترقي به نقدهاي تند اجتماعي مي‌پرداخت و شگردهاي هنري در آثار وي پررنگ‌تر بود.