بررسي سازمان فضايي و كالبدي محله‌هاي تاريخي شهر همدان در دورۀ قاجار و تأثير آن‌ها بر توسعۀ روابط اجتماعي

محله هاي شهري را مي توان كوچك ترين واحد كالبدي و اجتماعي و حتي قومي در بدنۀ سنتي شهرهاي ايران به شمار آورد؛ با اين حال، در طرح توسعۀ شهرها، محلات تاريخي دچار تغييرات زيادي شدند و ساختار سنتي آن ها به دليل عدم انطباق با شرايط جديد به مرور فرسوده شده و كارايي خود را از دست داده ا ند، اين امر منجر به كاهش سطح ارتباط ساكنان با يكديگر شده است. شهر همدان از شهرهاي مهم غرب ايران در دوران اسلامي ا ست كه پيشينۀ ساختار شهري آن به پيش از اسلام باز مي گردد. جداي از هرگونه ضوابط مرزبندي ميان محله ها، توجه به اهميت جدايي گزيني آن ها در بدنۀ شهرهاي ايران، بـه ويژه در دورۀ شتابان شهرنشيني و گسستگي نظام تعاملي بين اجزاي بدنۀ شهرها، از ديد مديريت شهري و باززنده سازي قدرت عملكردي محله ها، شايان توجه زيادي است. از آنجايي كه فضاي محله هاي شهر همدان در قرون متأخر اسلامي، به صورت منسجم مطالعه نشده، پژوهش حاضر در تلاش است تا با استفاده از شواهد تاريخي و معماري موجود، ساختار كالبدي محله هاي شهر همدان و عناصر اصلي در شكل گيري محله ها را معرفي كند. برمبناي هدف ياد شده، پرسش اصلي پژوهش عبارت ست از: ساختار كالبدي و الگوي فضايي محله هاي تاريخي شهر همدان چگونه است؟ نتايج پژوهش نشان مي دهد كه بسياري از محلات همدان در دورۀ قاجار به صورت تدريجي به دو شكل خطي و دايره اي شكل يافته اند. در ساختار كالبدي محله هاي همدان عناصري شكل گرفته كه در برآورد نيازهاي اوليۀ ساكنين محله، تقويت حس مكان و ارتقاي همبستگي آن ها نقش مهمي داشته است؛ از آن جمله مي توان به: مسجد، حمام، چمن، امامزاده، چشمه، سردابه، كاروانسرا اشاره كرد. در اين ميان مساجد محله اي، محور اصلي مركز محله و مهم ترين عنصر ساختاري هر محله را به خود اختصاص مي داده است.