نقش «علم بديع» در زيبايي‌شناسي ايراني اسلامي

در جستجوي مباني زيبايي‌شناسي ايراني اسلامي روش مرسوم اين است كه كلماتي همچون «هنر»، «زيبايي» و «صنع» در متون قدما مورد جستجو قرار گيرد. به شكل معمول كلمات مربوط به هنر و زيبايي در متون عرفاني و حكمي يافت مي‌شوند، و اين جستجو منجر به فرض گرفتنِ رويكرد كلي، تجويزي و وجودگرايانۀ عرفان براي هنر امروزي مي‌شود. در نتيجه مفاهيم و مقولات غامض و پيچيدۀ عرفاني به‌عنوان مباني هنر معرفي مي‌شوند. مقاله حاضر سعي دارد با رويكردي «توصيفي»، «نقطه شروع فلسفي» متفاوتي براي جستجوي مباني نظري زيبايي‌شناسي ايراني اسلامي پيش‌نهاد كند. اين روش توصيفي مبتني بر نقش مهم ادبيات فارسي در فرهنگ ايراني و در نتيجه تأسيس يك حيطۀ نظري براي توصيف، تفسير و ارزيابي هنر ادبيات به نام «علم بديع» است. به نظر مي‌رسد با توجه به اهميت ادبيات در سابقۀ فرهنگي هنري، وجود تشكيك فقهي در تصويرسازي از نظر اسلام و تسلط فرهنگ كلام محوري، علم بديع مي‌تواند به‌عنوان نقطۀ شروع يك دسته نظرات زيبايي‌شناسي در جهت درك و تفسير ميراث فرهنگي هنري ايراني قلمداد گردد. دليل اين پيش‌نهاد اصطلاح‌شناسي مدون و دقيق علم بديع است كه در مواردي منحصر به زبان فارسي‌ست و در مهم‌ترين موضوعات زيبايي‌شناسي همچون تشبيه، استعاره و مباحث مربوط به فرم است.