سير تحول ابنيۀ هم‌جوار با ميدان ارگ اراك، از زمان ساخت در عصر قاجار تا به امروز

هم‌زمان با رخدادهاي سياسي عصر قاجار و نياز به ايجاد مركزي جديد در غرب كشور، براي ايجاد امنيت و كنترل شورش‌ها و ناآرامي‌هاي رخ‌داده در ناحيه‌اي كه امروز اراك خوانده مي‌شود، فتحعلي‌شاه قاجار به يوسف‌خان گرجي دستورِ ساخت شهري نظامي در ناحيۀ‌ عراق عجم مي‌دهد؛ شهري كه همانند نام‌هاي متعددش چون سلطان‌آباد، اراك و شهر نو، دگرگوني‌هاي بسياري به خود ديده است. اراك از معدود شهرهاي ايرانِ عصر قاجار است كه ساخت آن بر اساس نقشه‌اي ازپيش‌طراحي‌شده انجام‌ گرفته و در اصل به‌عنوان قلعه‌اي نظامي در ذهن بانيانش تصور مي‌شده است. اين شهر عناصر و ويژگي‌هاي شاخصي دارد كه كمتر بدان پرداخته شده و مهم‌ترين آن‌ها ميدان ارگ است. كاركرد نظامي شهر در اندك مدتي از معني تهي شد و به‌تبع آن، ميدان ارگ اراك كه قلب شهر را تشكيل مي‌داد، تحولات بسياري به خود ديد؛ در اين ميان، ساختمان‌هاي ميدان ارگ نيز كه علاوه بر بخش‌هاي مسكوني نظير حمام‌ها، مدارس، مسجد و بناهاي عمومي و دولتي متعدد بوده است، طي اين دوران تجديد بنا يا تخريب‌ شده‌اند. مطالعات كتابخانه‌اي و بررسي سفرنامه‌ها، اسناد، نقشه‌ها و عكس‌هاي تاريخي به‌جامانده از ميدان ارگ اراك، كه به‌شيوۀ‌ توصيفي‌تاريخي در اين مقاله انجام‌ شده است، نشان مي‌دهد كه با توجه به نقاط عطف تاريخي و برهه‌هاي حساس زماني، در طول حيات شهر اراك، مي‌توان سير تحول ميدان ارگ را در هشت مرحله بررسي نمود و در هر مرحله، دگرگوني‌هاي كالبدي رخ‌داده در ابنيۀ موجود در اين ميدان را شناسايي كرد؛ مراحلي كه از زمان ساخت و پيدايش شهر تا امروز، دگرگوني‌هاي اراك از شهري نظامي، به تجاري و سپس صنعتي و در پي آن تغييرات رخ‌داده در كالبد و عملكرد ميدان ارگ را نشان مي‌دهد.