نگاهي به غزل روايي در ديوان فخرالدين عراقي از منظر كاركرد آن در شرح تجارب عرفاني او

پژوهش دربارۀ توانش قالب‌هاي غيرمثنوي در قصه‌گويي عرفاني، معمولاً به‌دليل انبوه روايت‌هاي مثنوي مورد غفلت قرار گرفته ‌است. غزل، يكي از قالب‌هاي شعري، كه در بيان عواطف و احساسات دروني به كار گرفته مي‌شود، به‌دليل برخورداري از زباني غيرارجاعي، شرح رخدادهاي رمزي و روايت ديدار با معشوق در فضايي نمادين را به‌خوبي بازنمايي مي‌كند. شعراي عرفاني از اين ظرفيت غزل براي بازنمايي تجارب عرفاني خود بهره گرفته‌اند و فرم غزل روايي در نتيجۀ توجه به اين ظرفيت غزل در ادبيات فارسي شكل گرفته است. اين مقاله با رويكرد توصيفي‌تحليلي، به جايگاه عراقي و كميت و كيفيت غزل روايي او در بين ساير شعراي عارف زبان فارسي مي‌پردازد و نشان مي‌دهد عراقي (متوفي 688ق) از اين لحاظ (سرايش غزل روايي؛ ۸۸/۶ درصد نسبت به كل غزلياتش) پس از عطار (۱۱/۷ درصد) در جايگاه دوم و پيش از مولانا (۸۴/۲ درصد) و سنايي (۱۸/۳ درصد) قرار دارد. و در 21 غزل از 305 غزل ديوانش، شرح تجارب شهودي خود را به شكلي نمادين ارائه كرده ‌است كه در آن‌ها عناصر غزل و روايت در نگاهي ساختارمند به بيان كليت تجربۀ عرفاني او مي‌پردازند. شخصيت‌هاي اصلي اين غزل‌ها عاشق (عارف)، معشوق (معبود)، پير و راهنما و در مواردي اهل خرابات هستند. با توجه به بيان مشاهدات از زبان عارف، بيشتر روايت اين غزل‌ها به شيوۀ اول‌شخص، دو غزل با شيوۀ دوم‌شخص و سه غزل ديگر به طريق سوم‌شخص بيان شده است. اين غزليات روايي در بيشتر موارد مبتني بر كنش هستند و تنها در نُه غزل، گفت‌وگو بين شخصيت‌ها رخ داده ‌است.