تناقض در نگرش به عقل در سايۀ پايبندي به شريعت با تكيه بر قصايد سنايي

يكي از مفاهيم مورد بحث و اختلاف در فرهنگ ما ايرانيان، مفهوم عقل است كه حوزۀ معنايي بزرگ و وسيع و البته گاه متناقضي دارد؛ به همين دليل شاعران، دانشمندان، نويسندگان و صاحب‌نظران برداشت‌هاي مختلفي از آن ارائه كرده‌اند. در تمامي آثاري كه به عقل پرداخته‌اند، عقل گاهي در مقابل دين و گاهي در مقابل عشق قرار گرفته و در مقابل هر دو مفهوم فوق به نوعي شكست خورده است. اين نگرش ما را بر آن داشت تا به بررسي تناقض در نگرش به عقل در سايۀ پايبندي به شريعت، با تكيه بر قصايد سنايي بپردازيم. سنايي گاهي عقل را مورد احترام شمرده اما در دوره‌اي عقل را به‌شدت نكوهش كرده است. وي بالاترين مرتبۀ عقل را «عقل بالمستفاد» مي‌داند. «عقل بالمستفاد» چهارمين و بالاترين مرتبۀ عقل نظري و مرحله‌اي است كه در آن « نفس، تمام كمالات را به‌دست آورده است و به استحضار آنها نيازمند نمي‌باشد». به نظر سنايي عقل اگر در مسير درست شرع مصطفي و ابزار هدايتي قرار گيرد، مورد توجه است؛ در غير اين‌صورت مورد نكوهش خواهد بود. سنايي در مواجهۀ با عقل برخورد دوگانه‌اي دارد؛ گاه آن را ستايش مي‌كند و گاه هم از آن بيزاري مي‌جويد.