حديث شبلي در اسرار حج؛ روايت شيعيان يا حكايت صوفيان؟

در برخي از متون متأخر شيعه، گفت‌وگويي ميان امام زين‌العابدين(ع) با شخصي به نام «شبلي» نقل‌ شده كه در آن، امام(ع) به تأويل مناسك حج و اسرار معنوي آن با صبغه عرفاني پرداخته است. اين روايت از زماني كه محدّث نوري آن را در «مستدرك الوسائل» نقل كرده، مورد توجه و استناد نويسندگان معاصر شيعه قرار گرفته است. با اين‌حال، درباره اين روايت، ابهامات متعددي در زمينه سند، اعتبار و ماهيت شخص مورد خطاب امام(ع) وجود دارد كه نويسندگان شيعه درباره آنها به نتيجه قطعي و روشني نرسيده‌اند. يافته‌هاي اين پژوهش، نشان‌دهنده آن است كه در متون نسبتاً كهن صوفيان و گاه ساير منابع عامه، تحريرهاي متفاوتي از اين گفت‌وگو، اما با ساختاري مشابه آن، وجود دارد كه در بيشتر آنها تأويل عرفاني مناسك حج از زبان يكي از مشايخ صوفيه، در قالب گفت‌وگويي ميان جنيد بغدادي و مريد وي ابوبكر شبلي، دو صوفي برجسته مكتب تصوف بغدادي در سده‌هاي سوم و چهارم هجري، يا ميان شبلي و صوفي ديگري روايت ‌شده است و تحرير شيعي و مفصل‌تر آن، احتمالاً در دوره‌اي متأخر، به شكل گفت‌وگوي ميان شبلي و امام زين‌العابدين(ع) به متون شيعه راه پيدا كرده است.