خوانش فضا بر مبناي نظريات فضا - قدرت فوكو؛ مطالعه موردي: ميدان نقش جهان در عصر صفوي

از دهه 60 ميلادي با اهميت پيدا كردن مؤلفه‌هاي اجتماعي، فرهنگي و منافع انساني در همۀ ابعاد، مفاهيمي نظير قدرت در مباحث اجتماعي مطرح و به تبع آن وارد حوزه طراحي و برنامه‌ريزي محيط مصنوع نيز شد. در بررسي مطالعات جامعه ‌شناختيِ انجام شده در مورد پيوند فضاهاي ساخته ‌شده و روابط قدرت، در قلمروي نظري نتايج گسترده و متنوعي به دست مي‌آيد؛ ليكن آنچه در اين ميان توسط پژوهشگران معماري و شهرسازي كمتر مورد توجه قرار گرفته‌ كاربست اين نظريات در تحليل محتواييِ فضاهاي ساخته شده است. اين مقاله با هدف ايجاد ارتباطي كارا ميان نظريات جامعه‌ شناختيِ فضا و قدرت و تحليل محتواييِ فضاها در مطالعات شهري شكل‌گرفته‌ و رويكرد نظريِ آن مبتني بر آراي ميشل فوكو1 دربارۀ قدرت و فضا است. دستاورد اين پژوهش چارچوبي تحليلي است، با استفاده از نظريات فوكو در اين حوزه، كه با رويكرد شناخت شيوه‌هاي نفوذ در فضا توسط صاحبان قدرت، به عنوان ابزاري در فهم معانيِ مستتر در يك فضاي شهري مورد استفاده قرار گرفته است. به نظر مي‌رسد مكانيسم‌هاي فضايي2 كه خود مشتمل بر دو شيوۀ 1) نظارت و كنترل بر ساختار كالبديِ فضا و 2) تعريف الزامات عملكرديِ صريحِ آشكار يا غير آشكار است، مهمترين ابزارهاي طبقه قدرت در نفوذ به فضا و بازتوليد قدرتِ حكومت هستند. اين مكانيسم ها در تحليل محتواييِ ميدان نقش‌جهان اصفهان در دوران شاه عباس صفوي، به آزمون گذاشته‌ شده‌اند. اين مقاله رويكردي كيفي دارد كه فنِّ گردآوريِ داده‌هاي آن بررسيِ اسناد و مشاهده است. داده‌ها در بخش نظري، از طريق مطالعۀ منابع كتابخانه‌اي و در مورد وضعيت ميدان نقش‌جهان در زمان شاه عباس نيز با استفاده از فنون مشاهده و مطالعۀ منابع تاريخيِ دسته اول و دوم گردآوري شده‌اند. پژوهش از نظر شيوۀ تحليل داده‌ها نيز يك پژوهش تاريخي محسوب مي‌شود.