نظريه جغرافيايي تمدن و امكان ظهور تمدّن نوين اسلامي

هويّت هر تمدّن علاوه بر انديشه و فرهنگ با محل ظهور و رشد آن پيوند خورده است وجود عوامل مساعد طبيعي و جغرافيايي به همراه عوامل فكري و فرهنگي بستر تكوين يك تمدّن را فراهم مي‌آورد. به اعتقاد برخي محقّقان، عامل جغرافيايي تمدّن به‌ عنوان شرط لازم وقوع تمدّن در نظر گرفته مي‌شود. در اين پژوهش با در نظر داشتن ضرورت تحقق همه مولفه‌هاي معنوي و مادي جهت شكل‌گيري و ظهور تمدن، عامل جغرافيايي به‌عنوان زمينه لازم و متغير مستقل، و امكان وقوع تمدن به عنوان متغير وابسته در نظر گرفته، و واكاوي مي‌شود. در مقاله حاضر در راستاي پاسخ‌گويي به اين پرسش كه عامل جغرافيايي در شكل‌گيري و تكوين تمدن نوين اسلامي چه تأثيري داشته و چه نقشي ايفا كرده است؟ تلاش شده است جغرافياي ايران و جهان اسلام در يك سير تاريخي بازنمايي و تأثيرش در شكل‌گيري تمدن نوين اسلامي سنجش شود. به نظر مي‌رسد اگرچه عامل جغرافيايي و منطقه‌اي در ايران و جهان اسلام بستر و زمينه لازم را جهت امكان تحقق تمدن نوين اسلامي فراهم مي‌كند، در چهارچوب نظريه‌هاي موجود تكيه بر اين عامل به عنوان شرط لازم و كافي نمي‌تواند كافي باشد؛ چرا كه علاوه بر عوامل جغرافيا، جمعيت، ثروت، دانش، تكنولوژي و مسائل معنوي، نوعي انسجام دروني و ايجاد هم‌گرايي در تحقق تمدن اسلامي ضرورت دارد.