پديداري آفرينش‌هاي هنري بر اساس نظر نهايي در نفس شناسي صدرايي

اهل حكمت، هنر را زائيده نيروي خيال مي‌دانند. در نظر ايشان استناد حقيقي هنر به اين نيرو وابسته به وجود مستقل قوه خيال است. در حالي كه مطابق نظر نهايي حكمت صدرايي كه مبتني بر وحدت نفس و كل‌القوا بودن آن است، همه قوا، عين‌الربط به نفس‌اند. بر اين مبنا، پرسش از چگونگي آفرينش‌ آثار هنري از نفس چنين پاسخ داده مي‌شود كه؛ خيال، شأنِ نفس و عين‌ تعلق به آن است. در نتيجه آثار منتسب به آن همچون هنر نيز، حقيقتاً فعلِ نفس خواهد بود و انتساب آن به خيال، ثانوي و با تسامح است. گوناگوني  تجلي و ظهور نفس، سه‌ مرتبه از وجودِ هنري را پديد مي‌آورد كه مرتبه اعلاي آن واحد، اجمالي و بسيط به وجود جمعي نفس است. در اين‌مرتبه، وجود هنري با تمام عناصر كمالي نفس يكي ا‌ست. بنابراين تمامِ معرفت‌ها، به وجودِ واحد در نفسِ انسان موجودند و هيچ فرقي ميان هنرمند و حكيم و عارف وجود ندارد. تنها در مراتب بعدي و تنزل بر مرتبه خيال و سپس خلق بيروني اثر هنري در پايين‌ترين مرتبه آن است كه وحدت جمعي نفس در سيماي هنري خاص آشكار مي‌شود.