تحليل فرايند همگرا و واگراي زباني در ترجمه از ديدگاه نشانه معناشناسي گفتماني (مطالعۀ موردي عناوين فصول كتاب پيامبر ترجمۀ حسين الهي قمشه‌اي)

در فرايند ترجمه همواره تنشي بين گفتمان و ساختار زبان مبدأ با گفتمان و ساختار زبان مقصد وجود دارد و از ديالكتيك اين دو، سنتزي موسوم به ترجمه حاصل مي‌آيد. هر مترجم در محور جانشينيِ واژگان و نيز در محور هم‌نشينيِ ساختار دستوري، با در نظر گرفتن نيت متنِ مبدأ و ملاحظات فرهنگي زبانِ مقصد دست به گزينش مي‌زند. با التفات به اينكه مترجم، به‌عنوان گفته‌يابِ پيامِ مؤلف در زبان مبدأ و نيز گفته‌پردازِ همان پيام در زبان مقصد، تحت نفوذ يك فضاي بيناگفتماني قرار مي‌گيرد، از همين رو رويكرد نشانه‌معناشناختيِ گفتماني براي تحليل فرايند انتقال معنادر ترجمۀ عناوين اختيار شده‌است. با درنظر گرفتن تعريف نشانه‌شناختيِ «ترجمه»، به‌مثابۀ يك رابطۀ بينافرهنگي و بينامتني، هدف پژوهش حاضر اين است كه با روش تحليلي‌توصيفي نشان دهد: در ترجمۀ عناوين فصول كتاب پيامبر، اثر جبران خليل جبران و برگردان الهي قمشه‌اي، عناصر فرهنگيِ زبان مبدأ و زبان مقصد تحت كنترل شرايط گفتماني براساس دو نظام معــنايي همگرا و واگرا نقش‌آفريني مي‌كنند. از آنجا كه كاركرد نظام معنايي همگرا حفظ ريختار فرهنگي متن مبدأ است و كاركرد نظام معنايي واگرا ايجاد ناهمريختيِ بينافرهنگي، مسئلۀ پژوهش اين است كه در ترجمۀ عناوين فصول كتاب پيامبر چگونه از تعامل مثبت يا منفيِ دو نظام معنايي همگرا و واگرا، عناصر فرهنگي مي‌توانند در چارچوب نظام ارزشي گفتماني تمهيد انتقال معنا را فراهم كنند. حال آنكه با نظر به اصل نشانه‌هاي زباني و تكثر دلالت‌هاي برخاسته از آن، مترجم مي‌تواند با در نظر گرفتن ظرفيت‌هاي زباني و فرازباني متن به انعكاس صحيح مدلول مدنظر نويسنده كه مرتبط با برداشت‌هاي شخصي او است، بپردازد و در نهايت، هم ارزي ميان متن اصلي و ترجمه را رعايت كند مانند آنچه كه در ترجمۀ كتاب پيامبر توسط دكتر الهي قمشه‌اي صورت گرفته ‌است. فصل تمايز اين پژوهش با پژوهش‌هاي متناظر ديگري كه در خصوص اثر پيامبر صورت پذيرفته در توجه نشانه‌معناشناختي به عناصر بينافرهنگي در ترجمۀ عناوين فصول است. از يك سو، التفات نابسندۀ پژوهشگران به مطالعۀ فرايند كيفي ترجمه و از سويي ديگر، نياز مترجمان به مداقۀ نظر در تفاوت‌هاي فرهنگي براي بهبود عمليِ ترجمه‌هايشان ضرورت اين پژوهش را توجيه مي‌كنند.