علل وقوع زلزله از نگاه متقدمان دورۀ اسلامي (اواخر قرن دوم تا يازدهم) و كيفيت توجه به ‌مخاطرات آن

گمان غالب بر آن است كه مسلمانان نظريۀ «بخارِ تر و خشك» يا «اَبخَرِه و اَدخَنِه» را به‌عنوان عامل وقوع زلزله از ارسطو اخذ كرده‌اند. اين نظر خالي از حقيقت نيست، اما آشكارا تلاش‌هاي دانشمندان دورۀ اسلامي در تبيين زلزله را از طريق ارائۀ نظريه‌هاي جديد ناديده مي‌گيرد. پژوهش پيش ‌رو درصدد يافتن پاسخ اين پرسش است كه متقدمان دورۀ اسلامي در تبيين عوامل طبيعي وقوع زلزله به‌مثابۀ مخاطرۀ طبيعي چه نوآوري‌هايي داشته‌اند؟ اين تحقيق با روش پژوهش تاريخي به جست‌وجوي در آثار دانشمندان اواخر قرن دوم تا قرن يازدهم هجري مي‌پردازد و با گردآوري و توصيف داده‌هاي مكتوب آنها را طبقه‌بندي و تجزيه‌و‌تحليل مي‌كند. يافته‌هاي تحقيق حاكي از آن است كه مسلمانان با شرح ‌و بسط، استدلال، تبيين و پذيرش بخارِ تر و خشك و با آگاهي از ضعف اين نظريه در پاسخ‌دهي به پرسش‌هاي مقدرِ خود دربارۀ زلزله، شش نظريۀ ديگر را هم در كنار آن عرضه داشته‌اند. اين نظريه‌ها شامل «آبِ باران و بي‌باراني»،«ريزشِ غارها و گودال‌هاي بزرگ زيرِ زمين»،«افتادن كوه‌ها، ريزش قلل و دماغۀ ارتفاعات»، «باد روي زمين يا فشار هوا»، «نور (حرارت يا آتش)» و «سقوط شهاب‌سنگ» مي‌شود. طرح اين نظريه‌هاي نوآورانه، از استقلال فكري و فلسفي دانشمندان مسلمان در تبيين پديدۀ زلزله حكايت دارد.