بازنمون روابط تبارشناختي علمي در متون درسي رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسي

مقدمه: نسب‌شناسي به‌عنوان يكي از قديمي‌ترين علوم، به مطالعه رابطه خويشاوندي افراد بشر و توالي و تناسب نسل آنها مي‌پردازد و كاركردي مشابه در فضاي علمي ‌ـ‌ دانشگاهي با عنوان «نسب‌شناسي علمي» به كار مي‌رود. روابط در يك خاندان و تبار علمي شامل روابط نسبي و روابط غيرنسبي است. غني‌سازي پيشينه‌هاي كتابشناختي از طريق شناسايي و افزودن حداكثر روابط ميان موجوديت‌ها براي ساختن سوپر ركورد (فراپيشينه) حائز اهميت است و سازماندهي دانش به‌دنبال رفع اين مسئله براي نيل به وب معنايي است. هدف از اين پژوهشي بررسي اين رابطه و شناخت ابعاد و ويژگي‌‎هاي آن به‌منظور بازتعريف در فهرست‌هاي رايانه‌اي است. روش‌شناسي: پژوهش حاضر با رويكرد تركيبي و با استفاده از روش‌هاي تحليل استنادي و پيمايشي و با ابزارهاي سياهه وارسي، مصاحبه و پرسشنامه انجام شده است. جامعه آماري پژوهش را كتاب‌هاي درسي رشتۀ علم اطلاعات و دانش‌شناسي به تعداد 30 عنوان كتاب و 1452 ركورد استنادي تشكيل مي‌دهند. تمامي ركوردها در قالب شناسنامۀ استناد مورد تجزيه‌وتحليل قرار گرفتند. در مرحله بعد، شناسنامۀ هر كتاب، شامل تحليل استنادها و روابط نويسندگان، طي مصاحبه نيمه‌ساختاريافته، مورد تأييد نويسندگان قرار گرفت. يافته‌ها: ميزان تأثيرپذيري هر يك از نويسندگان از افراد مورد استناد مشخص شد. سپس بر اساس يافته‌هاي مصاحبه و همچنين تحليل رزومۀ نويسندگان، انواع روابط نسبي و غيرنسبي پديدآور با افراد تحليل شد. نتيجه‌گيري: نتايج پژوهش نشان داد كه روابط علمي در خاندان علمي نويسندگان كتاب‌هاي درسي به‌روشني قابل رديابي است؛ دانشجويان براي تبيين‌ و توضيح و توجيه‌ و اعتباربخشي به اساتيد خود استناد مي‌دهند. بيشترين استناد در مقام تكريم و قدرداني به اساتيد است درحالي‌كه بيشترين استناد به دانشجويان در مرور پيشينه‌ها است. با پيوند اين يافته‌ها به يافته‌هاي اثرگذاري، مي‌توان به شبكه دلايل استناددهي افراد با توجه به نقش آنها در يك خاندان و تبار علمي پي برد. چنان‌كه رابطه روابط تبار علمي با دلايل استناددهي نيز معنادار شده است. استنادها بيشتر در بخش مقدمات و تعاريف و بحث استفاده شده كه بيانگر اتكا به ديگران براي توجيه و ارائه تعاريف به‌كاررفته است. يافته‌ها در بررسي وضعيت نويسندگان نشان داد كه گستره نفوذ انديشه افراد صاحب‌نام در حوزه علوم اطلاعات و دانش‌شناسي از جايگاه و مقبوليت علمي و همچنين در برخي موارد جايگاه‌هاي اداري آنها نشئت مي‌گيرد. همچنين مشخص شد كه روابط نسبي جايگاه مهمي در ظهور و بروز انديشه اين افراد در كتاب‌هاي درسي داشته است. يافته‌ها در بخش اثرگذاري از روابط نسبي نشان داد كه استناد دهندگان داراي روابط نسبي تحت تأثير خاندان علمي خود قرار دارند.