غايات وجودشناختي، ملاك طبقه‌بندي اقسام حكمت

يكي از زواياي درخشان انديشه‌هاي علم شناسان مسلمان تأملات آن‌ها در باب ملاك تمايز علوم است. رأي مشهور آن است كه دو ملاك غايت و موضوع، ابزارهاي تمايز دو يا چند علم از يكديگر بوده‌اند. سؤال محوري اين مقاله اين است كه آيا ملاكي كه حكما براي تمايز علوم طرح كرده‌اند منشائي هستي‌شناختي داشته يا اعتباري صرف بوده است. بررسي‌هاي اين مقاله سه مسئله را روشن خواهدكرد: اولاً حكما از غايت، نه‌فقط به‌مثابه ملاك تمايز دو يا چند علم؛ بلكه براي طبقه‌بنديِ كلانِ علوم (نظري و عملي) نيز از غايت بهره برده‌اند. دوم آنكه اين غايت، امري صرفاً اعتباري، قراردادي نيست؛ بلكه غايتي وجودشناختي است. سوم آنكه اگر غايتِ مذكور وجودشناختي و عيني است تمايز اقسام حكمت نيز، عيني و حقيقي است؛ و اين بدان معناست كه هيچ‌يك از اين دانش‌ها نمي‌تواند نقش ديگري را بازي كنند. از نتايج مهم رويكرد هستي شناختي در تقسيم علوم به‌ويژه در حكمت عملي آن است كه تفكيك تدبير منزل از سياست مدن تفكيكي حقيقي است و نمي‌توان قواعد و اقتضائات اين دو حوزه را در حوزۀ ديگر جاري دانست. فضايل و كمالات نفس، دسته‌اي در اجتماع (حكمت مدني) دسته‌اي در حيات فردي (اخلاق) و دسته‌اي در خانواده (حكمت منزلي) قابل تحصيل است. بدين ترتيب همان‌قدر كه تفرد و حيات فردي اصيل است، خانواده و اجتماع نيز از اصالت برخوردارند و اين، برخلاف رأي بسياري از انديشمندان فردگراي متأخر است.